Dergezin (Gurve Dercezin)

Dergezin (Gurve Dercezin) hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Üç adet kapısı var; Hemedan Kapısı, Musul Kapısı ve Bağdad Kapısı var, fırdolayı çevresinde hendeği var. Camileri var ama han, hamam ve çarşı pazarı dışarıdadır. Kale içinde ne kadar hane olduğunu öğrenemedim. Ancak,

Dergezîn'in hâkimlerini bildirelim

Şah Tahmasb zamanında sultanlık imiş. Daha sonra 1048 [1638-39] tarihinde Sultan Murad'a Bağdad'ı veren Şah Safî Hemedan, Dergezîn, Erdebil ve Gazvin Acem elinde kaldığına şükrâne bu Dergezîn Kalesi'nin değerini bilip hanlık eder. Bağdad'dan Murad Han'a emân ile çıkan Halef Han’ın küçük kardeşine Şah Safî Dergezîn hanlığın vermiş. Bir kırçıl tülüngî Kızılbaş sıfat idi. Ama,

"Yallah ve Billah Kırmızı Murtaza Ali hakkı men Sünnîyem" diye yemin ederdi. 3.000 askere sahiptir ve 1.000 adet kale nökeri, dizçöken akası, kelenteri, daroğası, münşisi, yasavul akası, korucubaşısı, kadısı, hâce-i İslâm’ı ve eşrâf-ı şürefâsı vardır. Ve kalesinde miyane topçağızları ve yeterli miktar cebehanesi vardır.

İç varoşun şekli: Dört tarafı yerin dibine ermiş hendekli büyük bir varoştur. Kelenter Karçığa Ağa'nın nakli üzre, 7.000 hane, 7 cami, 5 medrese, 10 mektep, 7 han, 4 hamam, 7.000 çârbağ ve bostan, 600 dükkân vardır, dedi. Ama çarşısının düzenine, kahvehane ve Selmânî berber dükkânlarının şirinliğine aşk olsun.

Suyu ve havasının hoşluğundan mahbûb ve mahbûbelerinin cilvelileri üzerine Hoten müşkü olsun. Bütün haneleri bağ, bahçe ve güzel köşkler ile süslenmiş; su dolabı, havuz ve fiskıyeler ile bezenmiş seçkin Dergezîn Şehri'dir.

Şehrin zemini, geniş toprakları olan ve bolluk ucuzluk bir beldedir ki asla bir ferdi tahıl ve bitki cinsinden hiç bir şeye muhtaç değillerdir. Bütün halkı çiftçi olduklarından kendileri buğdaylarını ekip biçip geçimlerini sağlarlar. Hatta bir kilesinden 80 kile buğday ve arpa elde edilir. Ovalarında bütün ekinlikleri güzel ve amber kokulu pâk toprakları insanlar arasında beğenilir, mezraları geniş, kırlarında nehirleri akan şenlikli, canlı şehirdir. Köyleri mamur, bütün halkı mutlu, türlü türlü nimetleri bol, hayrat ve bereketleri çok büyük şehirdir. Ama eski zamanda küçük bir köy imiş. Yezdecürd Şah imar ettikden sonra 740 [1339-40] tarihinde şahların adaleti ile bu aşağı varoş imar olmuştur.

Yapısının talii başak burcunda bulunup [312b] evi Utarid-i türâbîdir [topraktır]. Onun için pâk toprağında bir başaktan 100 buğday tanesi elde edilir. Örfî iklimin 19. hissesinde bulunmuştur. Arz-ı beledi (—) ve uzun gündüzü (—) saat (—) ve derice ve (—) dakikada bulunmuştur. Ve karanlık gecesi de yine öyledir. Genellikle halkı usturlâb ilmine ve hesap ilmine âşinâ Aristo akıllı adamları vardır. Ama hepsi Şiî mezheplilerdir.

Bu şehrin bağ ve bahçelerinde üç gün içip eğlenip safâlar eyledik ki her demimiz İsâ demi olup her meclisimiz Hüseyin Baykara meclisleri olup can ve cihan sohbetleri etmişiz. Ama safalı dostlara gizli olmaya ki Kızılbaş diyarı olduğundan içip eğlendik dediğimizden bir başka şey anlaşılmaya.

Allahu Taalâ gizli kapalı herşeyi bilir, ki bu çok kusurlu hakir bu ana dek Arap ve Acem'de ve yedi sene kralların papinte hatlarıyla kâfiristanda beş on hizmetkârlarımla ve küheylân atlarımla bu kadar sene seyahat ettiğim ülkelerde bu kadar krallar huzurunda ve bu Acem hanları önünde vallahi, billahi, tallahi bir damla şarap ve rakı içmek nasip olmamıştır. Hatta Osmanlı diyarında bütün seçkin toplantılarda kahve ve tütün mubah iken vallahi'l-azim onları içmek nasip olmamıştır. Yaratıcıya hamd olsun çocukluğumdan beri Cenâb-ı Bârî böyle temiz yaratıp yardımcı oldu ki gönlüm seyahat tarafına düşüp cihanı gezip dolaşmadayım. Hemen Ezelî Yaratıcı sağlık vere.

Beri taraftan bu Dergezîn Şehri içinde gezip dolaşırken 1066 Muharrem’inin 12. günü [11.11.1655] aşûra gününde bulunup Dergezîn hanı buyruklar çıkarıp dellâllar çağırıp aşûra yemeği toplantısı oldu.

Aşûra günü ve maktel-i Hüseyin'in anlatılması (4. kitap 2. cilt Sayfa 476)