Peşte

Peşte hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Ungurus krallarından îştivan Kral yapısıdır. Macar dilinde Koronvar derler. Sonra 936 tarihinde Süleyman Han Budin'i feth edince bu kaleyi kâfirler aman ile Süleyman Han'a tüm mühimmat ve levazımatlarıyla anahtarlarını teslim edip bütün kâfirler uğursuz hanelerine gittiklerinde Süleyman Han bu kaleyi seyredip,

"Bu kale işte Budin'in karşısı pîştesidir (önü)" diye buyurup Pişte Kalesi derler. Ondan bozulmuşu meşhur olup Peşte Kalesi derler.

Tuna Nehri'nin batı tarafındaki Budin Kalesi'dir ve köprünün beri kuzeyi tarafı başında Peşte Kalesi'dir ki kuzeyi doğusu ve kıble tarafları tamamen Peşte Sahrası ve Keçkemet Ovası'dır. Bir ucu Hatvan Kalesi'ne ve bir tarafı Sonlok Kalesi'ne ve batı tarafı tâ Segedin Kalesi'ne varıp Tise Nehri kenarlarına kadar köy köy üstüne kale kaleye komşu bakımlı ve şenlikli Peşte ovalarıdır ki uzunluğu ve genişliği onar merhale yerlerdir.

…

Peşte Kalesi zeminin şeklini bildirir

Gerçekten de Peşte Kalesi yalın kat duvardır, ama gayet sağlamca yapılmış dörtgen şekilli taş yapı güzel bir surdur. Tuna Nehri kenarı tam 500 adımdır ve tamamı beş adet İskender Şeddi gibi topları Tuna'ya bakar büyük tabyalardır, ama bu Tuna kenarında olan tabyaların bazısı arasında yer yer dolma çit rıhtım palanka duvardır, ama her tabyası sanki Kahkaha Seddi'dir.

Bu kalenin kara tarafı üç köşedir. Ve 12 adet sağlam büyük kulelerdir. Ve her bir kulede beşer ve altışar adet kolomburuna ve şahı darbzen topları var. Ve her kulelerin üstleri tahta şindire örtülü alemli kubbelerdir. Ve bir kuleden bir kuleye kadar ellişer adet bedendir ve her beden ikişer adımdır. Bu hesaba göre Peşte Kalesi'nin dört köşesinin fırdolayı çevresi 1.700 adımdır.

Ve toplam 6 adet kapı vardır. Batı tarafına bakan hem köprü başına, hem Vaç Kalesi tarafına açılır kapılardır, ama Vaç Kapısı tam olarak kuzey tarafına açılır. Hatvan Kapısı doğu tarafına bakar. Sonlok Kapısı doğu taraftan birazca kıbleye eğimli açılır büyük kapıdır. Diğer küçük kapıları Tuna Nehri kenarına açılır. Bu taraflarda asla hendek yoktur. Bazı zaman Tuna Nehri taşarak gelse kale duvarlarını döver, hendeğe ihtiyacı yoktur. Kara tarafında topraktan kesme alçak hendeği var, ama gayet geniştir. Hatta kâfirler zamanı Tuna Nehri dolaşırmış, hâlâ belirtileri açıktır.

Bu kara tarafında asla eğimi yok tepesiz Pîşte ve Peşte Kalesi daima işte sağlam bir kaledir, ama güney tarafında Tuna Nehri aşırı Gerz İlyas Dağı gayetle eğimlidir. Gerz İlyas tepesi havalesindeki top güllesi kale içinde kaz ve tavuk gezdirmez.

Peşte Kalesi imaretlerini bildirir

Tamamı 11 mihraptır. Beşi camidir, kalanı mahalle mescitleridir. Evvelâ (—) camii (—) (—) (—)

Ve 11 adet mahalledir. Evvelâ Ulama Paşa Mahallesi, Yassı Mahalle, Hatvan Mahallesi, Sonlok Mahallesi ve Defterdar Mahallesi [90b]

Ve toplam 1.000 adet kârgir yapı şindire tahta örtülü tek ve iki katlı geniş evlerdir.

Ve iki adet medresedir, ama talebeleri azdır. Ve üç adet sıbyan mektebidir. Ve iki adet derviş tekkesidir, ama Budin'de de Mevlevihane tekkesi yoktur.

Ve hepsi iki adet hamamdır, ama hamama muhtaç değillerdir, zira kışı sert olduğundan bütün evlerinde sobaları vardır. Hamam gibi sıcak evleri vardır ve her sobaları yanında birer yıkanacak yerleri bulunur.

Ve tamamı iki adet misafir hanları var, ama hana da muhtaç değillerdir. Bütün halkı konuklarını hanlara kondurmayıp hanelerinde konuk edip konuklar. Minnetsiz ve açık sofraları meydanda bir alay gazilerdir.

Ve hepsi hepsi 50 kadar dükkânları var, her meta bulunur, ama çarşı pazara da ihtiyaçları yoktur. Bütün mühimmat ve levazımatlarını karşı Budin'den alırlar. Gayetle verimli, yeşillik ve çiçeklik zemine kurulmakla bolluk şehirdir. Gerçi bağı ve bahçesi yoktur, ama buğdayı, arpası ve diğer sebzeleri gayet çoktur. Hatta sahralarında dağlar gibi yığılı yulaf ve otları Osmanoğlu askerini doyurdu. Ve kale içinde büyük tahıl ambarında ağzına kadar tolu zahire ve mühimmatlar var.

Ve bütün caddeleri gayet geniş olup iki tarafı iri taşlar ile yapılmış kaldırımlardır, zira kış vaktinde çamuru çok olur.

Peşte Kalesi hâkimlerini bildirir

Evvelâ Süleyman Han kanunu üzere Budin'in mal defterdarı bir tuğlu bey payesiyle bu Peşte Kalesi'nde oturur, 300 kadar askere maliktir, zira yönetimi altında bu Budin Eyaleti içinde çok haraç ve mukataalar vardır. Onlardan padişah malını tahsil etmek için 300-400 yarar, namdar, dindar ve hizmetkâr tahsildarlar besler.

Ve dahi bir hâkimi Budin mollası tarafından naibi var.

Ve dahi bir hâkimi dizdar ağadır.

Ve hepsi 20 adet ağalıklardır ki yazılır.

Evvelâ sağkol, solkol, azebistan, gönüllü, mazulciyân, martalosân, topçıyân, cebeciyân ve nice tür ocak ağaları var, ama kapukulu yeniçeri ağaları yoktur. Mazulciyân derler kayıtsız ve maaşsız 2.000 kadar gaziler bu diyarda çete ve poturalara gidip iyi atlar, iyi oğlanlar ve pâk silâhlar bunlardadır. Mazulen (azledilmiş olarak) gedik beklerler. Budin erenlerinden bir can vefat etse vilâyet valisi bu mazulcünün bir hizmeti geçmiş işe yararına ölenin gediğini verir. Başkasına verirse Balı Paşa Meydanı'nda ayaklanıp,

"Dövletli vezir bozmaya, Gazi Süleyman Hanun kanunun vere, şu bağana yiğide şu mahluli vere" diye toplanırlar. Onun için Budin'de mazulcü garip gaziler çoktur ve Budin'in dirliği güzeldir.

Kısacası Peşte Kalesi'nin tüm kulu mevcuttur. Bütün duvarı beyaz inci gibi güzeldir. Bütün halkı garip dostu, beğenilir ve sevilir insanlardır. Allah hepsinden razı ola.

Bu derya gibi İslâm ordusu kalabalığında çok nimetlerini yiyip ve nice ihsanlarını görüp bir hafta zevk ve şevkler ettik. Gariplik bunda ki bu şehrin bağı bahçeleri olmak ile bütün bağları karşı Budin tarafında adı geçen Kile Ovası bayırlarındadır.

Ve bir gariplik de tüm mezarlıkları yine karşı Budin tarafında Gül Baba semtindedir. Bütün vilâyetin mezarlıkları şehrin kıble tarafına yapılmıştır, zira kıble semti Arz-ı Mukaddese'ye yönelik olduğundan o düşünce ile mezarlıkları kıbleye ederler. Ama Budin'de batı tarafa yapmışlar, garip seyirliktir. Hatta hakir bu durumu güngörmüş yüz yaşında yaşlı kimselerden sordum. Onlar öyle buyurdular ki,

"Evliyâ efendim, gerçekte iyi sordun. Bizim kıble canibimiz Kile Ovası'dır. Kâfir zamanından beri o taraflar kâfirlerin maşatlığı idi ve her zaman İslâm ordusu kâfirleri orada kırıp kâfir kemikleriyle dolu olup bir karış boş toprak yoktur. Onun için bizim mezarlığımız kıble tarafında değildir. Daha sonra vilâyetimiz İslâm eline girince ilk olarak Gül Baba, 'Beni o semte gömün, suskunların öncüsü olayım’ deyince orada defnederler. Sonra bütün şehitleri de oraya gömerler. Hâlâ biz de onların şerefiyetine tüm ölülerimizi oraya gömeriz" diye cevap verdiler. Gerçekten de güzel haber verdiler. Allah hepsine rahmet eylesin.

Sıhhatte olan Budin gazileri alçak dünyanın âfetlerinden emin olalar, âmîn ve yâ Mu'în, Seyyidi'l-mürselîn hürmetine