Nihavend

Nihavend hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

İsim sebebi ve ilk yapıcısı odur ki İkinci Âdem yani Nuh Nebî aleyhisselâm Tufan’dan sonra kesin delil olan âyet "(Gemi) Cudi (Dağının) üzerine yerleşti. " [Kur'ân, Hûd, 44] hükmü üzere Musul yakınında Cûde Dağı üzerine Nuh Necî gemisi inip bütün Nuh ümmeti kurtulunca Cûde Şehri'ni Hazret-i Nuh imar eder. Ondan sonra bu Nihâvend semtlerini Nuh Ned gezip dolaşıp suyu ve havasından hoşlanıp bu Nihâvend'in şehrini inşa ettiğinden Nuhâvîn’den bozma Nuh-âvend derler. Giderek bozuk söylenişi yerleşerek Nihâvend derler. Ama Acem nâzikleri Nehrâvend derler. Moğol dilinde Sare-sur derler, yani Sâriye Kalesi derler. Sonra Keyûmers Şah, Nuşirevân ve Hazret-i Ömer halifeliğinde Serdar Sâriye ve Harun Reşid ve Şah Gıyâseddin bütün bu zatlar imar etmiştir ve nice devletten devlete geçmiştir. Sonra Hulâgu, zorba Timur, Süleyman Han asrında Serdar İbrahim Paşa, III. Murad Han zamanında Cağaloğlu, II. Osman Han devrinde Halil Paşa ve IV. Murad Han çağında Hüsrev Şir Paşa bu Nihâvend Kalesi ve şehrini yakıp yıkmışlardır. İlâ hâze'l-ân (hâlen bugün),

Nihâvend Şehri imaretlerini bildirir: Evvelâ Irak-ı Acem toprağında Hemedan Şehri'nin güney tarafında yüksek bir dağ üzerinde zemini heybetli ve kuzey tarafından gösterişli eski şahların taht merkezi ve eski şehirdir. Kalesi bir yüksek tepe üzerinde yüksek kale gibi sağlam sur ve dayanıklı ibret verici bir hisardır. Fırdolayı çevresi 9.000 adımdır. Çevresinde hendeği vardır ama geniş değildir. Yüksek kalesinde bir kuyusu vardır. Kale içinde bin kadar bağsız bahçesiz haneler vardır.

Toplam 4 camii var. Ömer Halife Camii, Sâriye Camii ve Harun Reşid Camii var, diğer han, hamam ve sultan çarşısı tamamen aşağı şehirdedir.

150 burcu, iki kapısı, sâzende kulesi, 700 neferatları, dizçöken ağası, yasavul ağası, daruğası, kelenteri ve münşisi vardır.

Başka hanlıktır ki 3.000 seçkin nökere sahip Bora Han adında bir Gürcü hanı idi, gayet kerem sahibi kişidir. Hakir ve Murtaza Paşa ağası kardaşımızla han sarayında konuk olup üç gün has sohbetler ettik.

Aşağı büyük varoşun anlatılması: Yüksek kalenin altında dörtgen şeklinde çevresi hendekli bir kat duvarlı surdur. Ama zamane kaleleri gibi sağlam değildir, kıble yönünde Irak Kapısı’nda Harun Reşid yapısıyla tarihi vardır. Erdebil Kapısı kuzeye, Hemedan Kapısı batıya bakar ve Sehend Kapısı da batıya açıktır. Bu büyüklükte olan büyük varoş 13.000 adımdır.

İçinde 70 mihrap vardır. Evvelâ sultan pazarında (—) (—) camii,

....................(1.5 satır boş).....................

Geri kalanı mescitlerdir. Hepsi 7 medrese, 6 adet Haydarî, Bektaşî, Kalenderi ve Vâhidî tekkeleri vardır ama Mevlevi ve Nakşibendî tarikatlarının silsilesi Hazret-i Ebubekir'e ulaştığından Mevlevî tekkeleri ve Hâcegân-ı Nakşıbendiye tekkeleri yoktur.

Tamamı kırk adet çocuk mektepleri vardır. Gayet akıllı ve olgun ciğer-köşeleri vardır.

Ve 5 yerde akarsu çeşmeleri var. Şehir içinde 20 yerde cana can katan sebilleri vardır.

70 yerde sarayları var, hepsi pak toprak ile örtülmüş damları var.

7 yerde tüccar kervansarayları var.

Ve bin dükkânçe ve şah çarşısı var, ama bedesteni yoktur. Ancak bütün değerli mallar, eşyalar bol bol bulunup satılır.

Suyu ve havasının güzelliğinden Nihâvend mahbûb ve mahbûbesi meşhurdur ki bütün halkının yüz renkleri kızılca, buğday benizlilerdir. Zira bu diyarın zemini yüksektir, havası biraz soğukçadır.

Ve abıhayat suları tamamen Elvend Dağı'ndan gelip şehrin bağ, bahçe ve şebekeli bostanlarını sular. Bağları, cennet bahçeleri ve gülistan bağlan sayısızdır.

Çeşitli meyveleri bol olur ama üzümü, elması, çeşit çeşit erikleri, iri narı, meleçe armudu çok beğenilir ve meşhurdur.

Tahıllarından buğdayı, arpası, [307b] pamuğu ve diğer bitkileri ve çiçekleri güzeldir.

Ve ekseriya halkı Kürt ve Şiîlerdir.

Ve ayân ve eşrafı çoktur. Usta tabipleri ve kan alıcı cerrahları boldur.

Alimleri ve salihleri asla yoktur ama şairleri çoktur. Görüşüp konuştuğumuz saf alı dostlardan Gene Averli, Alan Ali Yâr, Hasan-ı Meymendî, Hudâdâd-ı Kindî, Sührâb Efendi, Şahbaz Aka, Tülüngî Bay, Kartbay ve Han Can.

Bütün halkı kalemkârî çit Lekkefûrî renkli bezler ile döşeli kaftanlar giyip hepsi mavi ve zerdeva kürkler giyerler. Kadınları, gümüş ve altın tac ile yüzleri örtülü, beyaz carlı, ayakları mavi ve yeşil çizmeli kadınları vardır.

Kadın isimleri böyledir: Güldemide, Güldemdem, Gülendâm, Gülçîni, Gülşah, Gülbûy, Itırşah, Sümehan, Sümikehan, Hümâhan, Elencecan, Gülruh, Perîmâh, Peykermâh ve Çekdimşah.

Kölelerinin isimleri böyledir: Tirmid, Canpolad, Hayhay, Vayvay, Haykulı, Vaykulı, Karçığa, Hurrem, Kenderli, Karakay, Bayolan, Şendeki, Sevindik, Gulâmşâd, Şâdî ve Azâdlı.

Cariyelerinin isimleri böyledir: Çenecân, Cedârlı, Zanbaka, Sünbüle, Feddene, Hannâse, Sünnete, Yemâme, Peymâne, Kendide, Hurreme, Sirâhbân, Serviboy, Dırahşân, Şehbâz, Beyana ve Can-ı cihan.

7 adet hamamı vardır. Bunlardan Pir Budak Han Hamamı, Sinan Paşa Hamamı ve Münşî Kay Hamamı.

130 adet ev hamamları vardır, Nihâvend halkı övünürler. Gerçekten de sözlerinde yalan yoktur.

İmaret talii terazi burcudur ve beyti (evi) zühre ve havâidir. Ondan dolayı halkı heva ehlidir ve orta halli geçinirler. Bedeni iklimi 18. örfî iklimde oluup arz-ı beledi (—) (—) ve uzun günü (—) saattir.

Bu şehrin ibretliklerini bildirin Nihâvend Eyaleti'nin tamamı 150 adet köyler ile süslenmiş eyalettir ki her bir köyü birer şehir gibi camili, hanlı, hamamlı ve şah çarşılı kasabalardır.

Diğer tılsım: Nihâvend Şehri'nin içinde bir bağ kenarında bir yeşillik ve lalelik yerde dört köşe bir mermer taşı vardır. O beyaz taşın üzerinde eskinin mermer ustası bir bardak testi gibi bir bardak resmi yapmış. Ondan yılda bir kere 40 gün bir su akıp şehrin bütün Rıdvan cenneti bahçelerini, şebekeli bostan ve ekinliklerini sulayıp 40 günden sonra yine akmaz olurmuş. Hâlâ o sürahi biçimindeki taş bellidir, ama akarsu kaybolup tılsımı çalışmaz olmuş.

Diğer ibretlik tılsım: Nihâvend Nehri Elvend Dağından doğup Nihâvend Şehri'nin ekinliklerini sulayıp iner. Kuzey tarafta yüzlerce köyleri sulayıp Rumiye Gölü’ne akar. Nihâvend'e yakın bu nehir kenarında bir tür kırmızı yuvarlak Akdeniz'de Limni Adası'nın tîn-ı mahtûmu gibi bir yağlı kil [çamur] bulunur. O kilden hangi hastalığa sürseler ve suya atıp suyundan, erkek veya kadın hasta olan kimseler içseler Allah'ın emriyle şifa bulur. Ama Acem kavmi bu Hazret-i Ömer kerametiyle ortaya çıkmıştır, diye faydasını inkâr ederler. Hâlâ ki bütün Sünnîler şehir şehir götürüp şifâ bulurlar.

Başka seyirlik bir tılsım: Bu Nihâvend Şehri’nin yine nehri kenarında bir direk üzerinde beyaz berrak mermerden eski hekimler bir balık heykeli yapmışlar. Hamsin vaktinde [kışın 'erbain7 denilen kırk gününden sonra gelen elli günlük devresi] 50 gün o balık ses çıkarıp Nihâvend Şehri’nin nice kere yüz bin balıkları toplanır ve Nihâvend halkı da o balıkları avlayıp yerlermiş. Hâlâ o balık heykeli suya düşüp suyla ilgili tılsım olduğundan etkisi devam eder ve her sene hamsin günlerinde 50 gün balıklar o mahalde kenara düşer, meşhurdur. Ve yine sütunu hâlâ ayaktadır.

Başka bir tılsım: Nihâvend'in bağları içinde bir somaki mermerden bir ifrit (azman, dev) kellesi vardır, Nihâvend kazasını defetmek için tılsım konuldu, derler. Etkisi işlemez olduğundan Nihâvend Şehri Osmanlı’dan o kadar kaza ve kader görmüştür ki o ise İlâhî takdirdir, takdir edilen olur.

Bir diğer tılsım: Bu Nihâvend Şehri'nin batısında bir kayada bir çeşme var ki çiftçilerin ekin mevsimi geldiğinde bütün ziraatçi halk o çeşme [308a] kayası dibine varıp bir sığır, bir deve, bir at, bir katır, bir eşek, bir koyun ve bir keçi kısacası 40 çeşit canlı birer danesini boğazlayınca hemen Allah'ın emriyle bu kadar zamandan beri akmayan çeşme tam 40 gün akıp bütün bağlar, bahçeler ve tarlalar sulanıp yine çeşmeden su kesilir. Bu tılsımlar acep hikmettir.

Eski şehir olduğundan nice ibretlikler var ama pek çok tılsımlar da Hazret-i Risâlet-penâh dünyayı şereflendirdiği gece bu tılsımların özellikleri kaybolmuştur, kimilerinin ise hâlâ devam etmektedir.

Sonra Hazret-i Risâlet'e 40 yaşında Mekke-i Mükereme'de Hazret-i Cibril-i Emin aracılığıyla "Yaratan Rabbinin adıyla oku." [Kur'ân, Alak, 1] yarlığıyla peygamberlik gelince önce Hazret-i Ebubekir Müslüman olup sonra kadınlardan Hadice-i kübrâ müslime olur.

Ümmetleri bin adet olunca ümmetlerini cenge teşvik için [Hadis] "Kostantiniyye mutlaka feth olunacaktır, onun kumandanı ne güzel kumandandır..." diye İstanbul, Rumiye, Kur tuba, Mısır, Şam, Kudüs, Haleb, Antakya, Irak-ı Basra, Nihâvend ve Kazvin için hadis-i şerifler deyip sahâbelerini cenge ısındırıp çoğunlukla Acem ülkesinde Kazvin ve Nihâvend'i överlerdi. Ama o asırda bu Nuhâvîd (Nihâvend) üç günde dolaşılır bir büyük şehir imiş. Hâlâ çevresinde kat kat yapı kalıntıları görülmektedir.