Taman

Taman hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Buna Defter-i Hakanî'de Ada-yı Şahî derler ki 67 mil adadır. Üç tarafı Karadeniz'in Çoçka Boğazı sığlarıdır. Kıble tarafı Heyhat Ovası'yla Çerkezistan arasından gelen Kuban Nehri kenarında altıgen şeklinde bir şirin ve mamur Ada-yı Şahî'dir ki içinde 80 pare Çerkez köyleri vardır. Bu mahalle Mehmed Giray Han geçince karşı Kırım tarafında Tatar kavmi ülüşe kalıp "Hay medet, Han âsî olmayıp elimizden kaçtı" diye hayli hayıflanıp dağıldılar. Han hazretleri Tatar'dan kurtulup Taman Kalesi'nde kaldılar.

Taman Kalesi'nin şekli

(— ) tarihinde Ceneviz Frengi elinden Sultan Bayezid-i Velî asrında Gedik Ahmed Paşa fethidir. Bu ada köy ve çiftlikler ile süslü olup ada içinde 3 adet mamur kale var, ama bu Taman Kalesi hepsinden mamurdur. Kefe Eyaleti'nde sancaktır. Kanun üzere beyinin hassı 320.000 akçedir, salyâne alır, ama timar ve zeametleri yoktur ve voyvodalıktır. 150 akçe pâyesiyle Osmanlı elinde şerif kazadır. Toplam 3 adet nahiyesi vardır. Bu Taman Kalesi deniz kıyısında bir topraklı bayır üzerinde beşgen şekilli kârgir eski yapı güzel bir kaledir. Büyüklüğü çepçevre 600 adım küçük kaledir. Çevresinde üstü örtülü 10 adet yüksek kuleler vardır. 10 adet de üstleri tahta ve kiremit örtüsüz açık kule vardır. Ve batı tarafı yokuş yukarı köşesinde büyük bir kule [145a] vardır ki iç hisarcık kulesidir. Bunda dizdar hanesinden başka ev yoktur, tamamen cebehane ile doludur. Bu narin kulede liman ve hendeğe bakar uzun ince toplar vardır.

Dış Hisar: Bu tarafta batı tarafa bakar Dış Hisar'ın iki kat küçük demir kapıları vardır, zira bu taraf kalesinin duvarı iki kat olmakla iki kat demir kapıcıklardır. Kapıların önünde hendek üzerinde asma makaralı ahşap köprüleri var. Ve bu kapıcıklardan içeri girince şehir içinde yokuş aşağı daracık yollar ile gidip iskele kapısı da demir yalın kat, kuzey tarafa bakan sağlam ve işlek kapıdır. Liman bu kapı önündedir ki tüm gemiler oraya yanaşır geniş ve demir tutar, 5 rüzgârdan emin limandır. Bu liman kapısından içeri bir âbıhayat sulu kuyusu var. Tüm vilâyet halkı bu su kuyusundan susuzluklarını giderirler.

Bu kapının önünde iç kale lonca köşkü şekilli oturacak yeri var. Bu mahalle bakar 20 pare şahi topları bu lonca mahallinden aşağı,

Aşağı İç Kale: Başka hendekli, batı tarafına bakar bir demir kapılı ve içinde üç adet evli küçük kaledir. Kâfir zamanında liman kalesi imiş, hâlâ deniz kenarında liman kapısı var, ama kapalıdır. Bu kapının iki tarafında beyaz mermerden birer arslan yapılmıştır. Bu iç kalede üç adet büyük kule vardır.

Orta Kale yapılarının anlatılması: Evvelâ Kasım Paşa Camii bir temiz toprak örtülü eski tarz mamur camidir. Minaresi ahşaptır ama sanatlı minare ve küçük camidir. İçinde iki adet beyaz mermer uzun sütunları var ki billûr gibi parlak olup sanki hakkâk elinden henüz çıkmış cilâlı direklerdir. Kıble duvarında taşra sokağa bakar mahalde bir dört köşe beyaz mermerde celî hat ile yazılan tarihidir:

Benâ hâze'l-cami Hacı Giray Han.

diye yazılmıştır, ama Kasım Paşa Camii derler. Bu camiin kapısı önünde Kasım Paşa Hamamı, gayet hoştur. Bir hamam daha var, ama basıktır.

Burada olan evlere Kasım Paşa Mahallesi derler. Tamamı 200 adet toprak örtülü evlerdir. Ve hepsi 50 adet dükkânlardır. Ve şer'î mahkemesi buradadır. Bütün sokakları gayet daracıktır ve asla kaldırım yoktur. Öyle dar yollardır ki araba giremediğinden başka iki atlı birbirlerine rast gelseler geçemezler ve geriye dönemezler. Onun için bu kaleye atlılar da giremez, zira kapıları da küçüktür.

Bu kalede bir medrese, bir tekke ve iki mektep var, başka hayratlar yoktur.

Taşra varoşun şekli: Bu Taman Kalesi'nin batı tarafı dışında bu kale ile varoşun ortasında bir tatlı göl var, ama kullanıldığından içilmez. Bu gölün öte batı tarafında bir alçak topraklı bayır üzere bu Taman Varoşu bulunup tüm evler bu göl kenarında döşenmiş, geniş, tek katlı baştanbaşa toprak örtülü evlerdir ki tamamı bin adet hanedir. Bu evlerin hizmetçileri bütün hayvanlarını bu gölden sulayıp bazı esvaplarını yıkayıp kullandıklarından insanlar içemez. Çevredeki derelerin yağmur suyundan toplanır bir gölcüktür ki çepçevre büyüklüğü bir mildir. Bu gölün ortasında sivri sivri kayalar vardır. Bu gölün batı tarafında bir beyaz minareli Hacı Ferhad Camii var. Bu varoşun doğu tarafında,

Kâfir Pazarı Varoşu: Bu da süslü bir varoştur. Hacı Ağa Camii; toprak örtülü ve düzgün minareli cami bu varoştadır ki gayet kalabalık cemaate maliktir, zira tüm yağ bezirgânları buradadır.

Tamamı 150 adet dükkânlardır. Burada genellikle kefere Tatlar, Rumlar ve Ermeniler otururlar. Bu göl etrafında olan 2 adet varoşun da çevrelerinde hisar ve hendekler yoktur.

Kısacası bu lam an şehrinin içinde ve dışında 9 mihrap vardır. Beşi Cuma namazı kılınır camilerdir, geri kalanları, yani 4 tanesi mahalle mescitleridir. Ve toplam 1.100 adet toprak örtülü sade yapı evleri vardır. 3 medrese, 7 mektep, 3 adet tekke ve 2 adet hamam vardır ki kalededir. Ve dükeleten 5 adet hancıklar ve kişkeneklerdir. Bu Tatarca ıstılâhlı bu kadar imaretleri vardır. Müftü ve nakibüleşrafı yoktur. Kale dizdarı, 300 adet hisar eri, muhtesibi, emini, bâcdarı ve yeniçeri serdarı vardır. Ancak sipah kethüdayeriyle başka hâkimleri yoktur. Caddelerinde de asla kaldırımları yoktur. Bağ ve bahçenin de bu adada ve bu şehirde nişanı yoktur, zira havası gayet soğuktur ve suları acıdır. Herkes kuyulara muhtaçlardır.

Beğenilenlerinden: Taman böreği, say yağı, tereyağı, tokmak kayışı ve Tatar kamçısı meşhurdur.