Enderey (Endirei)

Enderey (Endirei) hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Büyük şehirden maksat, Dağıstan Vilâyeti'nin şehrine göre büyük şehir denilir. Yoksa ne öyle Haleb, Şam, Bağdad ve Diyarbakır gibi şehir ola. Hemen oldukça şehirdir. 986 [1578] tarihinde Özdemiroğlu Osman Paşa bu şehri Acem elinden pazu kuvveti ile fetheder. Ancak elde tutulmasının mümkün olmayacağını bilip bu Dağıstan Vilâyeti'nde kışladığın karşılığında bu Enderey şehrini Dağıstan padişahına ihsan eder.

Onlar da o zamandan beri bu şehri tahtgâh edinip istedikleri gibi tasarruf ederler. Hâlâ padişahları kâh bunda ve kâh Tarhu şehrinde oturur. Hâlâ bu diyar padişahının ismi Mahmud'dur. Lakabı, künyesi şemkal'dır, şemgal, şemhal ve şamhal da derler.

…

Enderey şehri ensesinde bir Enderey Kalesi var imiş. Özdemiroğlu Kaytak ile Acem elinden fethedip berbat etmiştir.

Bu şehrin bir tarafından büyük Koy Nehri akar. Dadyan Vilâyeti'nden gelip Hazar Denizi'ne koşulur âbıhayattır. Bu şehrin batı tarafında Tavustan Çerkezi Vilâyeti vardır. Kumuk kavminin seçkini bu şehrin kuzeyinde ta Hazar Denizi kenarına kadar yerleşmişlerdir.

Ve yine kuzey tarafına Hazar Denizi kenarında Bâbülebvab, yani Demirkapı Kalesi var ki 6 kapılı ve 6 büyük kuleli İskender Şeddi kale olup Acem elinde kaldığı ve (— ) tarihinde Revan, Gence, Niyazâbâd, Şirvan ve Şamakı'yı gezip dolaştığımızda bu Demirkapı Kalesi dahi ayrıntılı olarak yazılmıştır. Hamd olsun yine bu sırada gelip seyahatimiz ona denk geldi. Kumuk kavmi bu Demirkapı Kalesi'yle sınırdaştır. Aralarında başka nahiyeler yoktur.

Bu Enderey şehrinin hanı Ulubey adıyla bir yiğit ve genç handır. Dağıstan padişahının 7 adet hanının biri de bu Enderey hanıdır ki 10 bin askere sahiptir. Padişah burada olmasa han hükmeder. 20 nahiye yer yönetimi altındadır.

Enderey şehri imaretleri ve zeminin şeklini bildirir

Evvelâ bu şehir Koy Nehri kenarında suyu ve havası hoş ve halkı sevimli geniş bir ovada bağlı ve bahçeli (—) bin adet toprak örtülü evlerdir. Ve (— ) adet mihrap ve mamur camilerdir. Evvelâ (— ) (— ) camii.

................(4 satır boş)..................[164b]

Enderey şehrinin övgüsünün tamamlanması: Bu eski şehir âlimler ve fazıllar yuvası, şairler ve salihler meskenidir. Altıncı iklimden olup ulemâları Arapça ilimlere diğer fenlere maliklerdir. Uzman tabipleri ve usta cerrahları sayısızdır.

Bütün halkı Acem, Gürcü, Çerkez, Kumuk, Kalmık, Kaytak, Moğol, Boğol, Heşdek, Rus, Moskov, Lezgi, Legzi, Kahtaniye, Yakayçak, Çağatay ve diğer kavmin dillerini bilip konuşurlar.

Bunların da esvaplarında asla ipek yoktur, zira "Kim dünyada ipekli giysi giyerse, âhirette onu giyemez" hadisi üzerine erkeği ve kadını asla ipek giymezler.

Altın ve guruş da burada yoktur. Ancak gelip giden bezirganlarda çoktur. Bunların da bütün işleri ve kazançları her malı birbirleriyle değiş tokuş ile geçinirler.

Bütün giyecekleri koyun yününden ve renkli bezlerden işlemeli ve iki peşli Acem elbisesi gibi kaftanlar giyerler. Nice bini başlarında beyaz boğasıdan nigendeli sivrice kavuk giyerler. Başlarına beyaz tülbent sararlar ve ayaklarına sarı yassı taban pây-pûş, yani pabuç giyerler.