Hoşab (Güzelsu)

Hoşab (Güzelsu) hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

İsminin sebebi odur ki kalenin kayası dibinden Hoşâb Nehri aktığından [286a] Hoşâb derler, ama eski ismi Erçek-i Bâlâ'dır. Abbasîlerden Hakkâri yapısıdır. 800 [1397-98] tarihinde Mahmudî eline girip hâlâ Mahmudî beylerinin taht merkezidir.

Daha sonra Süleyman-ı zaman adında şanlı bir han bu kaleyi genişletip, doğusundan birazcık eğimi olduğundan o eğime Süleyman Bey bir Süleyman Kalesi inşa etmiş ki her taşı Mengerûs fili cüssesindedirler. Her sert taşın 20 ayak uzunluğunu duvara koyup uçlarını duvar yüzüne komuş ve kale döven topların darbeleri tesir etmesin diye kale duvarını kaplumbağa arkası gibi tümsek yapmış. Ne kadar top vursalar asla gülle tesir etmeyip kayar. Hatta 1060 [1650] tarihinde Şemsi Paşa oğlu Mehmed Emin Paşa 20 gün bu kaleyi döğüp bir taşı koparamayıp hüsrana uğrayıp döner ve âleme rüsvay olup gider.

Bütün kalelerin kapıları ağaç üzre demir kaplı kapılardır ki ateş eylesen ağacı yanıp demirleri dökülür ama bu Hoşâb Kalesi kapısının her kanadı üçer yüz kantar Nahçıvan demiridir, asla ağacı yoktur. Yapı ustası bu kapıyı iki kale arasına gizlemiştir ki asla görünmez, sanki Demirkapı Kalesi'dir.

Bu kale içinde hâkim Mahmudî İbrahim Bey'den başka kimesne olmazdır. Gayet küçük kaledir. Fırdolayı büyüklüğü 1.200 adımdır. İçinde bir zaviyesi ve beye mahsus bir hamamcığazı vardır. Tahıl ambarları, yeraltı sığınakları, bol bol cebehanesi ve on adet şahî topları vardır. Suyu yağmurdan toplanır su sarnıçları vardır.

Ve kalenin bir kayası fil hortumu gibi taşra uzanmış bir kayadır. Merhum Süleyman Bey o kayalar üzere Süleyman sanatları ile demir çarhlar eyleyip 100 kulaç demir zincirler ile aşağıda akan Hoşâb Nehri'nden dolap sanatı ile su çektikleri Aşağı Rabat halkı çarşıdan seyr ederler, garip görüntülü seyirlik bir kaledir.

Bitlis hanı çenginde hâkimi İbrahim Bey ile cengde bulunduğumuzdan kalede hakire ve yoldaşlarımıza ziyafet edip bu Hoşâb Kalesi'ni bir hoş temaşa ettik. Dört tarafı cehennem kuyusundan nişan verir. Asla hendeği yoktur. Ancak kuzeye bakan bir kapısı vardır, ama kapısının iç yüzünde cehennem çukurundan iz taşır bir hendeği var, üzeri, top tahtalarından köprüdür. Bu hendek içi âbıhayat su ile dopdolu sarnıçtır.

Ve bu kaleye Kürt kavmi Hoş-âv derler, suya da âv derler, ama Vanlılar bu kaleye Hoşaf derler. Sözün kısası, kale dibinden akan Hoşâb Nehri olduğundan o isim ile adlandırılmış güzel bir kaledir ki, fırdolayı beşgen şeklindedir ve bütün kuleleri sanki Kahkahâ kulesidir.

Aşağı Rıbat’ın anlatılması: Bu diyarda varoşa rabat derler. Bu da bir dere içinde dört tarafı havaleli ve batı tarafı Hoşâb Nehri'dir, alçak duvarlı, kırk kule ve iki kapılı, hendeksiz 4.000 adım büyüklüğünde bir kaledir. İçinde 800 kadar pâk toprak ile örtülü evler bulunan mamur bir rahattır. Bir camii, hanı, bir basık hamamı ve birkaç dükkâncıkları vardır. Kalesinden başka ibreti bir yapısı yoktur.

Mahmudî gazilerinin durumu: 955 [1548] tarihinde Sultan Süleyman'a itaat edip Tebriz, Nahçıvan ve Revan seferlerinde büyük hizmetleri geçtiğinden ülkeleri kendilerine devamlı yurdluk ve ocaklık diye hükümet verilmiştir. Hâlâ Van Eyaleti'nde tabi ve alem sahibi ocak beyidir. Hâlâ zamanın hâkimi İbrahim Bey'dir. Ülkesi yazılıp Süleyman Han kanunu üzere timar ve zeametleri vardır. Beyinin hâssı kendi diyarının gelir kapılarıdır. O şartlar ile Van valisiyle sefer eşerler, ama alaybeyi, çeribaşı, dizdarı, kethüdayeri ve serdarı yoktur. Ama Asitâne tarafından 150 akçe kadısı vardır.

Bu Mahmudî kavminin toplam 8.000 askeri olur. Ama defalarca Acem şahma karşı komuşlardır. Gayet cesur, yarar ve yiğit şahbaz gazilerdir. Hepsi al, yeşil, sarı ve kırmızı boyalı sakallı adamlardır, dindar, ehl-i sünnet ve'l-cemaat Şafiî mezhebinde inançlı insanlardır. Aralarında bir adamın yalanı ortaya çıksa "Sen yalancısın!" diye o adamı ebedi olarak bölgelerinden sürerler, ailesini ve çocuklarım da kabul etmez, kovarlar.

Hoşâb Nehri: Bu tatlı nehir Hakkâri'nin Cülomerg Dağlarından ve Hasanî yaylalarından toplanıp bu Hoşâb Kalesi altından [286b] batı tarafına akarak Van Ovası içinde Erdemit bağlarından geçip Hakkâri'nin Vestan Kalesi dibinde Van Gölü'ne karışır.