Ümmü'l-kıyas (Al-Roda Nilometer)

Ümmü'l-kıyas (Al-Roda Nilometer) hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Bu Ümmü'l-kıyas'ın ilk yapıcısı, Kıpti devletinde bir kahin var idi, ismine Kalimun Hakim derlerdi, onun inşasıdır ki Nuh Tufanı'ndan sonra yapılmıştır.

Ondan sonra Hısaylem derler bir kahin daha gelmiştir, hendese ilminde zamanında benzeri olmayan bir üstat idi. Mikyasa bazı şeyleri kendi kendisi icat edip Ümmü'l-kıyas'ı bu hale koyarak ihya etmiştir. Mısır'ın bütün haliçlerini ve arklarını hikmet üzere tarh edip Nil Nehri'ni vilayet vilayet o akıtmıştır.

Zamanın geçmesiyle Ümmü'l-kıyas harap olup 198 [814] tarihinde Abbasilerden Me'mun Halife Bağdad'dan Mısır'a gelip Ehram dağlarından define ve çeşit çeşit kitaplar çıkarıp Ümmü'l-kıyas'ı o define malıyla tamir etti.

Sonra 785 tarihinde yine Abbasilerden el-Mütevekkil Alallah Muhammed ibn el-Muktazıd Billah Ebubekir zamanında kaymakamı olan Sultan Berkuk'a ferman edip onlar da bir çeşit ekler yapmıştır. Ama Me'mun Halife Mısır'da kalmayıp Ehram dağlarından çıkardığı çok malla Antakya kayserleri üzerine sefere gidip bütün yurtlarını yuvalarını başlarına dar edip hiçbir kimse orada kalamayıp hepsi kaçmıştır. Gelip Tarsus Kalesi'ni kuşatıp onu da aman vermeyip fethetti. Me'mun Halife 48 yaşında iken kendi kardeşi Me'mun'u şehit etti, sene 199. Hala Tarsus'ta Camiü'n-Nur'un yakınında bir karanlık köşede mermer sanduka içinde yatmaktadır. Tarihiyle hakir yazmış ve ziyaret etmişizdir. Merhum Me'mun Halife'nin Mısır'da Ümmü'l-kıyas'tan başka hayratı çoktur.

Ümmü'l-kıyas havuzunun özellikleri

Ümmü'l-kıyas galattır. Arapça da doğru söylenişi Mikyas'tır, yani su kilesi demek olur. Havuzun güzel söylenişidir, ama halk dilinde Ümmü'l-kıyas derler. Meşhur galatı kullanılır.

Bu Mikyas havuzu Ravza Adası'nın ucunda Me'mun Halife Köşkü'nün altındaki avlunun bir köşesinde 8 beyaz mermer sütun üzerinde ağaçtan nakışlı kubbe vardır, o kubbenin altında dört köşe safi beyaz mermer ile yapılmış bir büyük havuz vardır. Derinliği tam 30 arşındır. Dört tarafı 80 ayak merdivendir. Yılda bir kere yeniçeri ocağının bir haftada temizlediği yazıldı.

Bu havuzun tam ortasında altı köşe bir beyaz mermer sütun var, boyu tam 25 arşındır. Bu sütun bir tarafa eğilmeyip dik dursun diye havuzun bir tarafından bir tarafına bir ahşap köprü koymuşlar, o ahşap sütun üzerine basmıştır ve sütun onunla ayakta durur. Yazarların isteve'l-mem ve'l-haşebe dediği bu ahşaptır. Bu sütunun 6 tarafı ta 25 arşına çıkıncaya kadar onar onar kertik kertik parmak hesabıdır. Darb-ı meseldir ki "Bana Mısır'ın parmak hesabını verirsin" derler. Buna uygun şairlerin birisi bir beyt yazmıştır, beyt:

İntizar-ı cebr ile oldu helal it'am-ı nas
Nice bir parmak hesabın gösterir Ümmü'l-kıyas

Bu parmak hesabından belli olur her gün gelen Nil, zira her kertik birer parmaktır, üstad mühendis öyle inşa etmişlerdir. Bu kertiklerin sayılması için havuzun iç yüzünde yine mermerden merdivenler vardır, ta havuzun dibine inmeeye kadar 48 basamaktır, her sabah Mikyas şeyhi o merdivenlerden aşağı iner, o gece ne kadar Nil geldi ise mermer sütun kertiklerinden belli olur. Mikyas şeyhi bir ucu safranlı kağıda mübarek Nil'in kaç arşın olduğunu yazıp paşaya bildirir.

Havuzun kenarında mermer üzerinde Caferi kufi hat ile bir çeşit tarih var, ama Arap ve Acem seyyahlarından tüm marifet erbapları bakıp okuyamazlar. Ama Allah bilir Me'mun Halife tarihidir, mermer sütunu tutan ahşap kenarında altın hat ile Ayetü'l-kürsi sonunda:

Ve zalike fi cemaziye'l-ahir sene seb' ve erba'fn ve mi'eteyn [C. 247] tarihi yazılmıştır.

Mermer sütunun başında altın levha tahtayla kaplıdır. Bunları altın ile süsleyenin tarihi havuzun kenarında mermer üzere tezhipli celi hat ile yazılıdır:

Li-mevlana el-melik el-azze nasruhu Sultan Mehmed Han ibn İbrahim Han dame mansuru ve aşa ve li'l-Mikyası kad erhat ihya bi-tecdidi el-val[i] İbrahim Paşa yesserallahu ma yeşa şehrü Saferü 'I-muzaffer sene 1080.

Bu Ümmü'l-kıyas havuzu kenarında 8 adet beyaz mermer direkler üzerinde kafesli, mukarnaslı ve işlemeli bukalemun nakışlı ibretlik bir kubbedir. Bu sütun pervazları üzerinde zemini lacivert ve zamanı beyaz iri yazı ile yazılan ayetler bunlar: "Allah'ın rahmetinin eserlerine bir bak. Arzı ölümünden sonra nasıl diriltiyor!" [Kur'an, Rum, 50] ve devamı... Bu ayetten sonra

Bi-tecdzdi müluki selatıni'l-Mısriyye el-Melikü'l-eşref Tahir Baybars es-Salihi yazılmıştır.

Bu hattan yukarı kubbe kenarında "Görmedin mi Allah gökten bir su indirdi, onu yerin içindeki kaynaklara geçirdi" [Kur' an, Zümer, 21] ve devamı. Sonra,

Malik memalik rikabe'l-ümem mevlana mülükü'l-Arab ve'l-Acem es-sultan sezatzni'l-Arab ve'l-Acem sahibü'l-Irakeyn ve diyari'd-Deylem ve'l-Yemen es-Sultan Murad Han hallede'llahu mülkehu ve alihi ve sahbihi ve-sellem, bi-tarihi şehr-i Ramazan el-mu 'azzam sene seb'a ve hamsfn ve seba mi'e [757] yazılmıştır.

Yukarı kubbe ortasında iri yazı ile "Allah'ın gökten indirdiği su ile yerin yemyeşil olduğunu görmez misin?" [Kur'an, Hac, 63] ayeti vd. bir yuvarlak hat ile yazılmıştır.

Sonra kubbenin ta ortasında bir yuvarlak ve sanatlı beyaz hat ile "De ki: Herkes, kendi mizaç ve meşrebine göre iş yapar." [Kur'an, İsra, 84] ayeti yazılmıştır.

Bu havuzun dört tarafı zaviyedir. Toplantı günleri namaz kılınan bir köşede mihrabı üzerinde tezhipli iri yazı ile: "Allah'ın gökten indirdiği su ... " [Kur'an, Hac, 63] ayetinden sonra,

İnşile haze'l-camii'l-mübfirek fi zamanı sultanü 'l-berreyn ve hakan u 'l-bahreyn es-Sultan Süleyman Han ibn Selim Han edamallahu devletehu ila yevmi'd-dfn. Ve hüve binaü emiri'l-ümerai'l-Mısriyye Davud Paşa ce'ale Allahümme mine'l1aizfn mesciden. Sene erba 'a ve hamsin ve tis'imi'e [954] yazılmıştır.

Bu mihrabın kıble duvarındaki kapının iç yüzünde sol tarafta dört köşe bir beyaz ham mermer üzerinde küçük ve hoş Kuf1 yazı ile böyle yazılmıştır: "İnnema ya 'mürü mesacidallah/Allah'ın mescitlerini ancak ... olanlar imar ederler." [Kur'an, Tevbe, 18] ayetinden sonra, "Allah'tan yardım ve yakın bir fetih" [Kur'an, Saf, 13]. Ondan sonra

Bi-inştii haz e 'I-camii 'l-mübarek kıbletü 'l-müslimin

Dua kabul olacak yerdir.

Bu kubbe işlemeli ağaç olmakla dört tarafı pirinç telli kafestir.

Havuzun dört tarafı da parmaklıktır. İnsan aşağı bakmaya cüret edemez, vesselam.

Bu havuzdan taşra bir büyük köşk vardır. Dört tarafında pencereleri Nil'e bakar, onun üstünde 40 basamak taş merdivenle çıkılır bir Havernak Köşkü vardır. Bütün Mısır sultanlarının dinlenme yeri imiş. Hala ara sıra Mısır vezirleri de gelip İstirahat ederler.