İsa Bey Camii

İsa Bey Camii hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Bir büyük cami ve tazim gereken eski mabet bir nazargâhtır ki yeryüzünde benzeri meğer Şam'da Ümeyye Camii ola. Hemen tarzı hendesesiyledir, kârgir kubbe değildir, bu da servi levhalar üzere kurşun örtülü harpüşte tavandır. Bütün kirişleri de uzun servi ağaçlarıdır. Büyüklüğü Ayasofya kadar vardır ama ensizdir. Bu camiin avlusu da camidendir. O hesap üzere Ayasofya kadar vardır.

Öyle sanatlı camidir ki dört tarafının duvarları baştan başa beyaz ham mermer kaplıdır. Kıblesi üstünde iki kârgir yapı kubbesi hemen Ümeyye Camii mihrabının kubbesi gibi bu kubbe de göklere doğru yükselmiştir. Bu kubbelerin içi safi altın lacivert ile nakışlı çinidir. Bu kârgir kubbelerin iki tarafı harpüşte tavandır.

Camiin boyu tam 250 ayaktır. Ve eni kıble kapısından mihraba kadar 180 ayaktır ve taşra avlusu da bu büyüklüktedir.

Cami içinde 4 adet mavi sütunları var ki yeryüzünde benzerleri yoktur, zira beyaz mermer, kırmızı somaki ve zenburi sütunlar görülmüştür ama mavi sütun görülmemiştir. Bu sütunların boyu kırkar mimar arşını yüksektir ve üçer adam ancak kucaklar kalın sütunlardır.

Bu camiin 7 adet büyük kapısı var, bu kapılar da Ümeyye Camii gibidir. Tanrı hakkı için sanatlı mihrabının övgüsünde diller lâldir. Zira mermer ustası öyle Ferhadî külünkler vurmuş ki altınla bukalemun nakşı Hind sadefkârîsi gibi ibretlik mihraptır.

Minberi gerçi ceviz ağacı levhasındandır ama Fahrî oyması gibi küçük büyüleyici rumî, islimî ve çeşit çeşit Çin nakışlar işlenmiş bir minberdir. Misli meğer Karadeniz kıyısında Sinop Camii'nin minberi ola.

Mihrabın iki tarafından camiin duvarının üç tarafında üç adam boyu yüksekte celî hat ile altın, lacivert silu ile ve başka renk renk boyalar ile Esmâ'ü'l-hüsnâ yazılmıştır. Ve çepçevre Feth-i şerif yazılmıştır. Ve türlü türlü kûfî hatlar yazılmıştır, ama okunması zor yazılardır. Ve nurlu mihrabı üzerine "İnnallahe ve melâiketelıu yusallûne ale'n-nebiyy/Allah ve melekleri peygamberine salât ederler" [Kur'ân, Ahzâb, 56] âyeti yazılmıştır.

Bu cami içinde iki müezzin sofası üzere olan müezzinler mahfilleri gerçi ahşaptır, ama her birini birer olgun usta sanatını gösterip var kuvvetini pazuya getirip el becerilerini göstermişlerdir. 2 adet mahfildir ve birer acayip ve garip tarzlı ve sanatlı eserlerdir.

Bu camiin sağında solunda iki alt kat sofaların sol tarafındaki sofa padişahlara mahsustur. Sağ taraftaki Hazret-i Peygamber'in hırka-i şerifi sofasıdır. Bu iki sofaların da şebeke kafesleri birer çeşit Fahrî oyması gibi oyulmuştur ki cihan ressamları tarhında acizlerdir.

Bu camiin dört tarafında pencereleri yoktur. Ancak cami içine dört tarafındaki billur, Necef ve moran camlardan ve 7 adet kapı üzerindeki şebeke kafeslerden ışık girip aydınlanır. Birkaç cam hırka-i şerif sofası üzerindedir. Ama hırka-i şerif Asitane-i Saadet'te Hazine'dedir. Bunda sandukası vardır, teberrüken ziyaret olunur. Ancak bu camide bir kûfî Kelâm-ı Kadim vardır, Hazret-i Osman hattıdır diye insanlar ziyaret ederler.

Bu camiin avlusunda olan mermer döşeme bir diyarda yoktur. Meğer Mısır'da Berkukıye Camii'nde ola. Öyle parlak ve cilâlı avludur ki insanın yüz rengi belli olur. Ama pabuç ile gezilmez, zira camidendir. Avlunun parıltısından insan gözü kamaşır, sanki âyine-i İskender'dir.

Bu avlunun dört tarafındaki sofalar üzerinde çeşit çeşit güzel sütunlar var, birkaçı zelzeleden yıkılmış.

Bu parlak avlunun tam ortasında büyük bir abdest havuzu vardır. Bu da büyüleyici ve sanatlı bir Hanefî havuzudur.

Bu avlunun 3 kapısı var, sol taraftaki kapıdan avluya 15 basamak taş merdivenle çıkılır. Kapının üzerinde beyaz mermer kitabeler içinde celî hat ile bu âyet-i şerif yazılmıştır: "înne li'lmüttakîne fî cennâtin ve uyûn/Korunanlar ise cennetlerde pınar başlarındadırlar" [Kur'ân, Hicr, 45] âyeti yazılmıştır. Ve bu âyetin altında "Selâmun aleyküm bimâ sabertüm/Sabretmenize karşılık selâm size" [Kur'ân, Râ'd, 24] yazılıdır.

Avlunun sağ kapısından aşağı şehre 10 ayak yine ham mermer merdiven ile inilir. Bu kapının kemeri üzerinde bu camiin tarihi yazılmıştır ki tarihi budur:

"Bismillâhirrahmânirrahîm, Bi-inşai hâze'l-cami, es-sultanu'la'zam, malikti rikâbi'l-ümem, es-sultanu'l-islâmi ve'l-müslimîn, fahrü'd-devleti ve'd-dîn, İsa bin Mehmed bin Aydın, halledallâhu mülkehu. Fî sene seb'a ve seb'în ve seb'a mie. Amelü Alî bin Musta’sımî" [777] diye yazılmıştır.

Avlulu kıble kapısı kapalıdır, zira ol tarafta cemaat yoktur, haraptır. Bu camiin bir tabaka düzgün bir minaresi var ki Hüseynî makamı kadar yüksektir ve bir Habeşî makamı güzel yapıdır. Bu imaret baştan başa mavi kurşunla örtülü nur üstüne nur bir camidir ki cennetten haber verir bir camidir. Beyt:

Dünya camiinin tamamını gördük,
Fakat böyle bir şey görmedik.

beyti bu cami hakkında denmiş ola.

Kısacası bu camiin güzellik cihetinde ve hoşluğu ve zarifliği yönünde yeryüzünde öyle bir insan eseri yapılmamıştır ki âdem oğlanı onun yapısını anlatmada acizdir. Eğer olduğu gibi özelliklerini yazsak evkafnâmesi gibi bir cilt seyahatname olur. Böyle bir uğursuz viran şehir içinde cemaatsiz kalmış garip bir camidir. Ancak sağ tarafında imam, hatip, kayyım ve diğer hizmetçi haneleri vardır. Her cuma ve pazar günleri ve gece gündüz beş vakitte cemaat ve ziyaretçiden hâlî değildir. Ama kalabalık cemaati yoktur, vesselam, Allah kıyamete kadar yaşatsın.