Elbasan

Elbasan hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Kalesi bir düz verimli zeminde, kuzeyi çeyrek saat ve kıblesi çeyrek saat uzak bayırları ve dağları tümden bağlı bir geniş öz içinde, Uşkumbi Nehri kenarında 4 köşe, şeddadi bir eski yapı kaledir ki boyu 15 arşındır.

Beden dişleri gayet sanatlı ve etrafında 50 adet burçları var. Ve 4 tarafında hendeği 2 adam boyu kadar derindir, 50 arşın geniştir. Ve hendeği içre tamamen bağ bahçelerdir. Kalenin çepçevre büyüklüğü 2.400 [365a] adımdır.

Ve 3 adet demir kapıları vardır. Biri doğuya, biri batıya ve biri çarşı tarafında kahveler önünde kıbleye bakar işlek büyük kapıdır. Bu kapı iki kattır, öbürleri de ikişer kattır, zira kale de çepçevre 2 kat hisar duvarlıdır. Onun için kapıları ikişer kattır. Bu kıbleye bakan çarşı kapısının kemeri üzerinde Fatih Sultan Mehmed'in ta Osmancık'a kadar ataları bir beyaz mermer üzere celi hat ile yazılmıştır ve Elbasan tarihi yazılmıştır, sene 859.

Bu kapı üzerinde 3 adet 4 köşe beyaz has mermer üzerinde ok ve kurşun darpları vurulmuş alametleri zincir ile asmışlar. Bütün gelen geçen yolcular seyrederler.

Bu kapı üzerinde üst katlı bir Hünkar Camii var, kiremitli eski bir camidir. Bu camie yakın yüksek bir saat kulesi var. Gayet sanatlı ve dürüst saati var ki asla dakika ve saniye şaşmaz. Bütün camilerin müezzinleri ona bakarlar.

Bu kale içinde 460 adet kiremitli bağsız ve bahçesiz biraz genişçe, altlı ve üstlü eski yapı haneleri var. Dizdar hanesi bundadır, ama iç el olmak ile neferlerinin kendileri ve evleri de yoktur. Ancak kaleye muaf ve müsellem kefereler hizmet ederler.

Dış varoştaki ağa ve ileri gelenlerin haneleri

Evvela bu Elbasan Kalesi'nin 4 tarafında bayırlar dibine birer saat mesafe yerlere dek tüm bakımlı, şenlikli, süslü, bostanlı, bağlı, cennet bahçeli cihan saraylarıyla süslenmiş, türlü türlü Havarnak köşkleri ve şahnişinler ile bezenmiş baştan başa kırmızı, sanatlı ve düzgün kiremit örtülü güzel haneler vardır. Hepsi kargir yapı ikişer üçer kat şahane şahnişinli mamur hoş evlerdir. Elbette her güzel hanede birer akarsular akıp havuz, şadırvan ve selsebil fıskiyelerinden fışkırır Rıdvan Cenneti bahçesi gibi kaşanelerdir. Camilerin minare külahlarından gayri kurşun örtülü binalar yoktur, hemen hepsi kırmızı kiremitler ile örtülü mamur evlerdir.

Evvela ayanı kibardan sarayların biri Hısım Mehmed Paşa Vezir Sarayı, paşalara mahsus saray, Mustafa Ağa Sarayı, Memi Ağa Sarayı, Cemalizade Sarayı ve Kara Osman Ağa Sarayı ve Hısım Mehmed Ağa Sarayı, Hısım Hasan Ağa kaşanesi, Bıçakçızade hanedanı, Paşazade Evi ve Sipah Ağası Hanesi, nice yüz güzel saraylar vardır. Sözün kısası, şehir kethüdası defteriyle toplam 1.150 adet saray, hanedan ve güzel evler vardır. Gerisi yine bahçeli orta halli kimselerin güzel evleridir

Bütün hanedanların kapıları sabah akşam açıktır. Hatta nice kapılar üzerine bu Arapça beyt iri yazı ile yazılmıştır.

Sabahuke makrunün bi-izzin ve devletin
Ve babüke meftühün li-ehli'l-hevayici.

Nice sarayın divanhanelerinde bu beyt yazılmıştır:

Şerefü 'l-beyti bi-ehlih,
Ve şerefü ehlihi bi-sehii'ih.

Nice bin bunun benzeri beytler yazılmıştır. Bu beytlerin anlamı üzere bu şehirde kapılarını kapamak ve hanedan sahibi yalnız başına misafirsiz hizmetçileriyle yemek yemek gayet ayıptır. Onun için elbette her hanede gelen geçen misafir eksik değildir.

Her dergahta bu kadar misafir atıyla ve hizmetçileriyle bir ay yatıp kalksa yüksünmezler. Yıl başında bulunursa haline münasip elbette bayramlık bir kisve verirler. Bu güzel halleri 40 yıldan beri bir diyarda görmedim. Ancak Şam Trablusu'nda Yeniçeri Ağası Hızır Ağa'da gördüm, bir de bu Elbasan'da gördüm.

Mahalle sayısı ve isimleri: Bu İrem varoş toplam 18 adet Müslüman mahallesidir. Ve 10 adet Rum mahallesi, Arnavut ve Latin keferesi mahalleleri vardır. Ama asla Yahudi, Frenk, Ermeni, Sırp, Bulgar ve Voynuk kefereleri yoktur. Ancak ticaret yoluyla gelip hanlarda kalıp yine giderler. Yoksa "Yerleşelim" diye kalırlar ise o an aman ve zaman vermeyip katlederler, ta eskiden böyle göregelmişlerdir. Evvela (---) Mahallesi ve

.................. (1 satır boş) ...................
meşhuru bunlardır.

…

Al-i Aba dervişleri tekkesi: Tamamı 11 adet fakir hankahıdır. Al-i Aba dervişleri tekkesi: Tamamı 11 adet fakir hankahıdır. Bunlardan kale içinde Sinan Paşa'nın Halveti Tekkesi bir şehirde yoktur. Fukarası ve evkafı çoktur. Hünkar Camii Tekkesi, fakr u faka sahibi çille-i merdan sahibi arif-i billah terk ü tecrid canları var. Hacı Hasan Tekkesi, bir fukara tekkesidir ki nice riyazet çeken, halktan uzak, köşesinde yaşayan canları var. Kendi dertleriyle ciğerleri kan ile tevhid-i erreye meşgullerdir. Sonra,

.................. (1 satır boş) ...................
bilinen tekkeler bunlardır.

Aşevi imaretleri: 3 adet konuk aşevidir ki sabah akşam, zengin yoksul, yaşlı genç, müslim kafir herkese nimetleri boldur. Evvela Hünkar İmareti, Sinan Paşa İmareti ve Tekke İmareti var. Bunlar meşhur imaretlerdir.

Tüccar hanları: Hepsi 11 adet handır. Evvela (---) hanı,

.................. (1,5 satır boş) ...................

Çarşı bedesteni: Hepsi 900 adet sultan çarşısı dükkanlarıdır. Gerçi anayol üzere değildir, ama her cadde üzerinde olan dükkanları tertip üzere yapılmış mamur, süslü, tertemiz ve üzerleri örtülü, gölgeli, güzellik çarşısı pazarıdır. Saraçhanesi, gazzazhanesi ve zergerler çarşısı şirindir.

Ve 7 adet kahvehaneleri var ki sanki her biri birer çeşit işlemeli Çin gelinciğidir. Bütün maarif erbabı, ehl-i dil şairleri orada mevcuttur. Eğer bu kahvelerin her birini olduğu gibi yazsak sözü uzatmış oluruz.

Bu şehrin imarına göre kargir yapılı bedesteni yoktur, ama bütün dünyada olan değerli eşyalar [366a] la'l, yakut, elmas, zümrüt, diba, şib, zerbaf, kamha-yı daray ve nice bin çeşit değerli kumaşlar mevcuttur.

İşleri güçleri, kazançları: Her türlü sanayi ve sanat ehli mevcuttur, ama gazzazları, Arnavut kalkancıları, okçuları ve yaycıları gayet çoktur. Ve gayet iyi silah aletleri işlerler.

…

Can rahatı hamamları: 3 adet gönül alan hamamı var. Biri kale içinde doğu tarafındaki kale kapısının iç yüzünde Sinan Paşa Hamamı, eski yapıdır, suyu, havası ve yapısı gayet hoştur. Suyu hendek üzere köprü ile taşradan gelir. Taşra varoşta Çarşı Hamamı, geniş, hoş yapı, tertemiz sevimli hizmetçileri ve hamam takımları var. Sonra,

.................. (1 satır boş) ...................

İleri gelenlerin özel hamamları: Şehir kethüdası "Bu şehir içinde 360 adet saray hamamları vardır" diye övünür.

Hayat suyu tatlı nehirleri: Bu şehir içinde akan Uşkumbi Nehri ta Görice ve Lankaza dağlarından gelip nice bin adet bağları ve şebekeli bostanları sulayıp nice bin değirmenler çevirir, yukarıda yazılı olduğu üzere Bundukani Körfezi içine (---) yakınında karışır. Şehrin etrafında olan dağlardan nice yüz adet akarsular akıp şehrin etrafında olan nice bin adet cennet bahçelerini suladıktan başka her hanedanda birer ikişer adet akarsular çağlar. Bundan başka,

Abıhayat çeşmeleri: Bu şehir içinde 430 adet akar çeşme vardır. Bunlardan, hendek kenarında İstanbul' da Sultan Ahmed Han'ın Atmeydanı'ndaki yeni camiini yapan mimarbaşının bu şehir içinde 40 adet abıhayat çeşmesi vardır. Bütün çeşmelerin kemerleri üzerine çinide yazılan tarih budur:

Hazret-i mimarbaşı oldurur bir ruy-i pak,
Deh düşüp tarihini dedi Hüseyni hakir,
Aşkına geldi Muhammed Mustafa 'nın ma-i pak. Sene (---).

Diğer tarih: Bir çeşmesinin tarihi "Nab-ı pak" düşmüştür.

Bıçakçızade Çeşmesi, Cemali Çeşmesi ve Vaiz Çeşmesi vardır. [366b]