Kus (Qus)

Kus (Qus) hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

İlk defa Şeddad bin Edim zamanında yapılmıştır. Kıft oğlanlarından Kus adlı bir melik yapmıştır. Kıptice'de kus bina temeline derler. Bu Kus şehri 414 tarihinde gayet mamur idi. Yine o zamanda Kus şehri yakınında çöle 1 konak yakın Kıpt şehri harap olup halkı vebadan Kus'a kaçtılar. Orada da ecelden kurtulamayıp onlarla birlikte Kus halkı da yok oldu. O zamandan beri Kus şehri mamur olmadı.

Bazı tarihçiler Şeddad'ın yaptığı İrem Bağı bunda idi derler. Bazı Mısır bilginleri de Mısır'ın dışında Sebil-i Allam'da idi derler. Ka'bü'l-Ahbar'a göre Şam'da Erze ve Berze arasında idi, hala insanların gözünden Allah gizledi derler. Bu konuda nice değişik görüşler vardır. Eğer yıkıldıysa bu Kus'ta olması uzak ihtimal değildir. Zira suyu, havası, hoş vadisi ve sayısız harap ve yıkık yapısı cihanı tutmuş büyük bir şehir imiş ki diller övgüsünde ve cevher saçan kalemler yazımında acizdir. Havası sanki Haleb veya Maarretü'n-Numan'dır.

Mısır fethinden önce Kıptiler elinden bilek kuvveti ile Esved ibn Mikdad fethetmiştir. Fetihten sonra çevrede define ve hazine ararken bir tılsımlı sütunu yıkarlar, hemen akrep yayılıp bütün asker kaçar, ta Emevilerden Abdülmelik zamanına kadar yatar. Harap olmasının aslı odur. Ve akrebi o zamandan beri öyle çoktur ki Kus halkı Acem Vilayeti'nde Kaşiyan akrebine rahmet okurlar. Hala insanı öldürür katil akrebi vardır, ama şehir halkına zararı isabet etmez. Hakir o yıkılan sütunu görmüşüm, bir yeşil somaki üzere bir akrep timsali kazılmış, altında 7 satır bir çeşit hat yazılmış durur. Yol üzerinde devrik yattığından herkes görüp seyreder.

Bu şehir Circe hükmünde başka kös ve 200 asker sahibi kaşifliktir. 60 adet köyden 40 kese mal ve bin erdeb tahıl tahsil eder. Ama 7 bölükten mustahfız serdarları, müftü ve nakibi yoktur. Ancak 150 akçe ile sadaka olunur 60 parça köylü kazadır, senede 3 kese elde edilir.

Şehri Nil'den uzak geniş bir ovada 500 geniş haneli şehirdir. Ama o kadar mamur ve süslü sarayları yoktur. Tamamı 26 mihraptır, dördü hutbedir. Çarşıya yakın bir cami var, Abbasilerden el-Müstekfi. Billah şehre sürülmüşken yapmıştır. Gayet büyük camidir, boyu ve eni 100'er germe adımdır, hepsi yapma direkler ve başka sütunları 200 adet payeler üzerinde köhne tavandır.

Ve 2 cami daha var, malumumuz değildir, gerisi mescittir.

2 hanı, 5 kahvesi, 6 mektebi, 30 kadar dükkanı ve 20 sebili var, ama hamamı ve medreseleri yoktur.

Bahçelerinde genellikle dom hurması yani asi hurma yetişir. Sonuçta o kadar şenlikli değildir. Havası da kötü olduğundan halkının yüz renkleri sarıdır.