Borgosan (Borgustanskaya)

Borgosan (Borgustanskaya) hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Kabartay hükmündedir, zira bu taraf Bebirdikaç Vilâyeti içine girmiş Kabartay hükmündedir. Ama bu kalede yapı cinsinden bir şey yoktur, hemen Cenâb-ı Hallâk kudret eliyle gücünü göstermek için bu benzersiz dağı kale diye yaratmıştır.

Osmanlı elinde olan sarp hisarlardan bu ibretlik kale ne Van Kalesi'ne benzer, ne Mardin Kalesi'ne, Dühek Kalesi'ne, İmâdiye Kalesi'ne, ne Akra'ya, ne Sincâr'a, ne Birecik, ne Mekü, ne Kırım'da Menkub kalelerine benzer bir kudret eliyle kaledir. Dört tarafı Bîsütun Dağı gibi cehennem çukurlu ve gayya dereli ibretli benzersiz bir kaledir.

Bu derelerin içleri bir geniş, yeşillik, otluk, bitkili ve âbıhayatlı güzel yerlerdir. Bu derelerin uzunluğu 8 saat İrem hıyabanı derelerdir. Bu derelerin iki tarafları göklere doğru yükselmiş yalçın kızıl kızıl heybetli ve korkunç kayalarda şahin, kartal, atmaca, doğan, karakuş ve devlingeç yuvaları vardır, böylesine korkunç kayalardır ki altlarında Demâvend Dağı gibi nice bin mağaralar vardır.

Bu kayaların nice yerleri kar saçağı gibi aşağı sarkmıştır, insan altından geçmeye korkar. Öyle cilâlı ve parlak kayalardır ki bir kuş tırnağı ilişecek yeri yoktur. Her mağaranın içinde Arslan Bey Nogayları birer otağ hayvanlarıyla sakin olup yerim dar demezler. Ta bu derece geniş mağaralardır.

Uzunluğu 8 saat olan bu derenin iki başında aynı kapı gibi daracık kayalar var ki o tepelere ve mağaralara insan bakmaya kalkışsa ödü patlayıp yeri hemen o anda toprak olur. Allah saklasın sarp kapı gibi boğazlardır ki bu iki boğazlardan başka yerlerden içeri kuş uçmaz.

Bu dar boğazların iki başlarına İskender-i Zülkarneyn 3 yerde, ikişer adamın yan yana sığacağı kemer kapılarında eski zamanda demir kapılar yapmış. Hâlâ kapıları gitmiş, ancak kemerleri kalmış.

Bu kapı yerinden başka yerden Borgosan Deresi'ne bir sinek ve bir zayıf karıncanın girip çıkacak yerleri yoktur. Hatta biz orada iken yine Kalmık kâfirleri Arslan Bey Nogaylarını reaya etmek için 200 bin askeriyle geldiğinde Nogay kavmi de bütün çoluk çocuklarıyla ve hayvanlarıyla bu dereye girdiler, derenin iki başındaki kapılara arabalarını yığıp korkusuzca oturup Kalmıştan kurtuldular. Nogaylar, Borgosan Kalesi'ne bile çıkmaya gerek duymadılar.

Gerçekten de acayip geniş deredir. Gerçi Erdelistan Macarı içinde Şiçevar adlı bir derede Macar kâfirleri bizi bozup kırdığı Şiçevar Deresi de büyük deredir, ama yine onun iki tarafında kayalardan yaya insanın çıkması mümkündür. Ama bu Borgosan Deresi'nden bir tarafa kuş uçması bile imkânsızdır. Bu kudret kalesi deresi hem mahsulatlı, sulu ve hem 5 kere 10 kere 100 bin hayvan alır büyük deredir.

Timur Şah bu Borgosan Kalesi ve Deresi'ni görüp,

"Ne yazık ki bizim vilâyetlerde şöyle bir sağlam, korunaklı kale ve dere yoktur. Yohsa cihangir padişah olurdum" demiş.