Aras (Arash)

Aras (Arash) hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Acem diyarında Şirvan eyaletindedir. Eski zamanda Keyümers Şah yapısıdır. 985 [1577] tarihinde Sultan III. Murad Han vezirlerinden Lala Kara Mustafa Paşa feth etti

Bunun üzerine kırk bin kötü din düşmanı Kızılbaş ile Emir Han Aras yardımına gelince gördüler ki Osmanoğlu'nun tasarrufuna girmiş, hemen o an şehri kuşatıp kuşluk vaktine dek savaşırlar.

Hemen Lala Paşa adındaki korkusuz yiğit bütün Müslüman gaziler ile Acem üzerine hücum edip 30.000 kadar Acem'i toprağa düşürdü. Kumandanları Emir Han esir edildi. Kılıç artığı olan Terekeme, Gökdolak ve Gürcü savaşçıları kaçarken bunlara Şirvan askeriyle Özdemiroğlu Kethüdası rast gelip Kür Nehri kenarında kırıp Kür zeminine salarlar. Nice bini Osmanlı kılıcı korkusundan Kür Nehri üzerindeki köprüye o kalabalıkla yüklenince Tanrı'nın hikmeti köprü kırılıp bütün kötü yaşayışlı tıraşsız Kızılbaşlar başlarıyla Kür Nehri'ne batarlar. Hala kemikleri oymak oymak yığılıdır ve kırılan köprü hala haraptır. Çam direkleri koyup üzerinden geçerler.

Daha sonra Müslüman gaziler bu kadar Acem elbiseleriyle ve bu kadar ganimet mallarıyla doyum olup şenlikler ederler. Bundan sonra muzaffer kumandan gördü ki bu Aras şehri, Gence ve Şirvan arasında çok gerekli büyük bir şehirdir.

Hemen bütün Müslüman gazileri, yapı ustaları ve işçileri çevre vilayetlerden toplayıp Aras'ın dışında Şah Hıyabanı adlı bir İrem bağları gibi namlı mahalli ortaya alıp dört tarafına sur çekip çevresine geniş ve derin hendekler inşa ederek üç kapılı ve 17 tabyalı çim ve rıhtım sağlam yapı sed ve dayanıklı kale yaptı.

Fırdolayı büyüklüğü 9600 adımdır. Bu kaleyi 40 günde tamam edip Murad Han hareminde büyümüş ve yetmiş Kaytas Bey'e beylerbeyilik ile vererek Lala Paşa İstanbul tarafına yola çıkar.

Hala bu güzel süslü şehir, Şah Dağı eteğinde Bursa şehrine denk, suyu ve havası tatlı, bağ ve bahçeli, gül ü gülistanlı ve düzenli bostanlı şirin şehirdir ki tamamı on bin temiz toprak ile mamur evlerdir ve kırk camidir.

Kale içinde Sultan III. Murad Camii, Ferhad Paşa Camii ve Kara Sinan Paşa Camii. Nice camiler var ama bildiklerimiz bunlardır ve cemaatsiz kalmış camilerdir.

Bu şehrin ismi elifin, ranın fethasıyla ve sin harfinin cezmi ile Aras'tır, ama Acem Terekemeleri ve Dağıstan Kumuğu dilinde Araş derler.

Sonraki yıllarda (---) tarihinde Sultan Mustafa'nın ilk tahta çıktığı zamanda Acem bu diyarı işgal etmiştir. Hala Acem elinde Merend şehrine denk mamur olmuştur. Hala kırk mahalle ve kırk mihrap sayılır.

Medrese, tekke, sıbyan mektepleri, on altı gönül açan hamam, sekiz yüz dükkan, yedi kahvehane ve tüccar hanları ile donanmış ve gülistan bağı ile bezenmiş süslü bir şehirdir.

Bütün güzelleri marali ve gazali Hoten ceylanı gözlü güneş parçası dilberleri vardır. Zira kadınları Gürcü, Dadyan, Açıkbaş ve Şavşad kabilerinin kızlarından doğmuş civanlardır. Zira suyu ve havası gayet tatlıdır. Şah Dağı'ndan nice bin kaynak suları, şehrin bostan ve gülistanlarına uğrayıp bu şehrin susamışlarını suya kandırır.

Çevresinde 7 adet büyük nahiyeleri vardır ki her birinde yüzer pare bakımlı kentleri vardır. Bunlardan Aras yakınında Levend Han ülkesi imaristandır. Sultancık ülkesi ve Kür Nehri üzere Özdemiroğlu Osman Paşa köprüsünü geçince Büyük Pelevnay ülkesi bakımlı nahiyedir.

Bundan sonra Şayi ülkesi, şenlikli ülkedir. Bir tepe üzerinde yüksek kale görülmekte idi. Lakin ismi hatırımdan gittiği için yazılmadı. Ve nice şenlikli nahiyeleri vardır. Bu şehrin ensesindeki Şah Dağı'na Terekeme kavmi yaylağa çıkarlar, büyük yaylaktır. Ve bu Aras nahiyelerinde Şeki Kalesi ülkesi de şenliklidir. Lakin kahice Dağıstan padişahı müdahale eder. Ancak hala Aras hanı hükmündedir. Zira Aras hanı, Dağıstan ile Gürcistan arasında ulu hanlıktır ki 3.020 nökere maliktir. Kadısı, münşisi ve on iki hakimi vardır. Üç gün bu şehirde konakladık.