Circe (Thinis)

Circe (Thinis) hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Tufan'dan sonra Ebü'l-kababıt oğlunun oğlu Tavtaş yapısıdır. Sonra devlet oğlu Cercis'e geçince Circe şehrini o kadar imar etti ki sanki Şeddad'ın yaptığı İrem Bağı idi. Onun için bu şehre Cercis'ten bozma Circe derler. Hala Mısır Eyaleti'nde 2 tuğlu beylerbeyiliktir. Hass-ı hümayunu 6 yük akçedir. Mekke, Medine ve Asitane tarafında bir padişah hizmeti olduğunda bin adamla sefer eşer veya azlinden sonra emirülhac olur, büyük mansıptır.

Circe Eyaleti'nde toplam (---) adet şenlikli köy vardır. Ancak 1.075 köyü miri tahıla bağlıdır. Senede bu köyler 88 bin erdeb tahıl verirler. Ancak Circe Vilayeti'ni 436 bin erdeb tahıla yürütürler. 180 bin erdebi Mısır paşasına faiz kalır, gerisi Circe hakimine kalır. Eyaleti'ndeki köylerden 140 pare büyük beldenin tahılları tamamen vakıf tarafından hakim zabitleri tahsil edip Cami-i Ezher'e ve başka sultan camilerinin görevlilerine maaş verirler. Bu köylere Circe beylerbeyi karışamaz. Eğer zulmen bir şey etse, 3. gün Mısır'da 70 bin alem ile Mısır uleması ayaklanıp zulmü men ederler.

Bu Circe ikliminde de timar, zeamet, alaybeyi ve çeribaşı köyleri yoktur. Bütün köyler vakıftır. Bu vilayetten Circe hakimine senede adaletle harç ve masraftan sonra 300 Mısır kesesi kalır. Ama merhum Circe Hakimi Ali Bey, bölge halkının söylediklerine göre 200 bin guruş kendisine hasıl edermiş, gerçektir, zira Circe Defterhanesi'nde gördük. Circe Eyaleti'nde 37 kaşif vardır, hepsi Circe hakiminden hil'at giyerler, Mısır tarafına asla müracaat etmezler.

Tüm Circe iklimi 31 kazadır. Bu Circe'nin 6.170 pare mamur ve şenlikli köyü vardır, ancak vakıf köyleriyle birlikte hesaplanmıştır. Bu köylerde Urban kabilelerinin toplam 600 şeyhi senede bir kere Circe divanına gelip Circe hakimine biat tazeler, hil'at ve alaca abalar giyip padişah malı ve askeri tahıl tahsil ederler. Bu şeyhler birlikte Circe hakimine bu köylerden külfe için senede 11 bin koyun, 100 bin erdeb arpa, 50 bin erdeb buğday ve 40 bin erdeb bakla zahire için hediye getirirler. Hakim de 20 bin erdeb tahılı ve 40 biri erdeb arpayı başına toplanan 2 bin askeri taifesine tayinat verir, büyük masraftır. Geri kalanını satar.

Eskilerin kanunu üzere eyaletinden hakime 500 Havvare küheylan at gelir. Haliyetü'l-haliyedir, ona bahane yoktur, elbette gelir.

Bad-ı hevadan, cürüm cinayetten ve dahi hediyelerden 1.500 at ve 700-800 katar deve gelir. Ama bu diyarda asla katır gelmez ve meydana da gelmez. Karun bu diyarda boğulalı katır yetişmez. Hakimine bu eyaletten tahıl taşımak için her sene 5 bin eşek gelir. Arkları ve haliçleri temizlemek için 2 bin sığır gelir.

200 hadım, bin kadar başka siyah köleler ve hesapsız türlü türlü hediyeler yukarıda yazılan kabile beylerinden, şeyhü'l-arap ve şeyhü'l-beledlerden, bütün kaşiflerden ve diğer iş başında olanlardan gelen bu hediyeler elbette haliyedir, her sene gelip hesapsız mal olur.

Bu gelire göre masrafı da hesapsız kitapsızdır. Evvela Mısır paşasına her sene 70 kese kalemiye, üçü pak koşumlu, biri altın zincirli ve murassa eyerli 40 adet küheylan Havvare at 40 kara yüzlü Arap köle ve 10 kara derili al çehreli Habeşi hadım köle; bu kölelerin hepsi çeşit çeşit değerli giysilerle süslenmiş olup her birinin elinde birer bohça veya misk, gül suyu, ud, amber, kafur, zebad, fildişi, fil hortumu, timsah derisi ve savaş aletleri gibi hediyelerle bütün kara köleler sıralı gelirler. Ama 20 adet Fund ve Afnuvi burunları ve kulakları küpeli esmer tenli cariyeler elleri boş gelir, onların hediyeleri gizlidir.

Ve yüz baş beledi develer gelir. Ve bin erdeb buğday, bin erdeb mercimek, bin erdeb firik ve bin erdeb arpa tamamen arpa eminine ve kilarcıbaşıya teslim olur. Bin adet koyun ve bin baş kuzu da vekilharca gelir. Paşa kethüdasına senede 20 kese, 10 sade at, 10 zişt Arap, 5 hadım ağa ve 5 katar deve, tamamen şeker, kahve ve mercimek yükletip öyle gelir.

Şehir havalesine ve divan efendisine, kısacası Mısır vezirinin sayılı 17 adet iş başında olan mertebe sahiplerinden başka ta akkambaşı ve meşalecibaşıya kadar sayısız ve sınırsız hediyeleri ve ihsanları Circe hakiminin kapı kethüdası eliyle ulaşır.

Bu hediyelerden başka bayramlık 2 kere bol hediyeleri gelir. Bir kere de Niliyye peşkeşi gelir. Hesapsız hediyeleri Mısır beylerine, mollaya ve diğer iş başında olan divan erbabına ve mansıp sahiplerine gelir.

Bu hediyelerden sonra Circe muhafazasında olan Mısır'ın 7 bölük askerisine, kendi tabilerinden bin adet askerine ve başka ağalarına, himaye gereken kimselere, imam, hatip ve şeyhler külfe tayinat verdiği masraf senede 4 bin koyun, 20 bin erdeb buğday, 40 erdeb arpa, her ekmeği 80'er Said dirhemi olmak üzere her gün 20'şer bin ekmek, bin kantar yağ, 70 kantar bal, 200 ferde kahve, bin gemi odun ve nice bin deve yükü köylerden cille yani sığır tezeği ve başka türlü türlü tayinat verilir.

Masraflarından, bin nefer kendi askerine senede 300 kese ulufe verir; cündilere yüzer guruş aylık, garip yaya tüfenkli sekbanlara aylık beş guruş; baş bölükbaşıya senede 2 bin guruş ve 5 at; başka 20 adet bölükbaşılara biner guruş ve ikişer at ve odabaşılara beşer yüz guruş ve birer at. Bundan başka hizmetkarlara ihsanları boldur, ona göre kıyas oluna.

Mısır veziri masrafıyla beraber belki bazı Hatem hakimlerin masrafları da fazla ola. Bütün gelir ve giderleri Circe defterlerinde yazılıdır ki büyük divandır. Mısır'da ne kadar divan erbabı var ise bu Circe divanında o kadar mansıp sahipleri vardır. Ancak tüm katipleri Hazari Arap Kıptilerdir ki akıllılardır, bir kılı kırk yarıp bir dankı, bir bakır ve zerreyi hesap ederler.

Sözün kısası Selim Han kanunu üzere Circe hakiminin bu yazıldığı gibi gelir ve gideri vardır, kırat kırat hesap olunmuştur. Ama bu kadar çok malı yine maaş verdiği askeri taifesinin gücüyle tahsil eder. Zira büyük eyalet olduğundan isyan eder Urbanlar zimmetinde olan malları Circe askeri tahsil eder. Tüm diyarın köylerinin, kasabalarının ve halkın durumunu onlar bilip pervasızca mal tahsil ederler. Gayet azgın, inatçı, aksi, cesur ve iyi at binici genç Arapları ve sıbyanları var. Bu diyarda sıbyan diye Urban leventlerine derler. Bu büyük ülke onlarla doludur, zira Funcistan serhaddidir.

…

Dört mezhepten seçkin şeyhülislamları ve nakibüleşrafı vardır. Şeriat hakimi 300 payesi ile yüksek kadılıktır, senede sandık mahsulü 10 kese olur, nahiyesi 180 adet köydür.

Ayanı eşrafı, zengin tüccarları, usta marangozları ve usta gemicileri çoktur. Zira bu Circe'nin Nil karşısında kıble tarafındaki dağların ardında 2 konak yerde Kusayre iskelesi derler Mekke ve Medine iskelesidir. Circe Vilayeti'nin bütün tahılı oraya gidip oradan gemilerle Mekke ve Medine'ye gider. Onun için Circe kavminin çoğunluğu tüccar, çiftçi ve gemicidir.

Bu Circe şehrinin kıblesi Mekke-i Mükerreme iklim hükmü gereğince tam olarak doğu tarafa düşmüştür. Zira Circe ikinci ikiimin ortasında bulunduğundan arz-ı beledi 20 derece ve 27 dakikadır. Ve tul-i neharı (---) saat ve 15 dakikadır.

Bu Circe şehri bir şenlikli ovada Nil'den batı tarafa doğru bin adım uzakta kalesiz ve hendeksiz, dört tarafı 20 adet kale kapıları gibi dayanıklı ağaç kapılardır. Her birinde birer bekçileri var, her gece bu kapıları kapatıp kapıların dibinde kalırlar. Tamamen toprak, kireç ve cibis örtülü, kargir binalı, bağlı ve bahçeli, sakıye, havuz ve şadırvanlı, mamur ve süslü divanhaneli kat kat saraylar ve başka hanedanların nakışlı duvarları bezenmiş ve şahnişinlerle süslenmiş sanatlı hanelerdir, toplam 10.068 küçük büyük ev vardır.

…

7 medrese, 3 darülkurra, 2 darülhadis, 18 sıbyan mektebi, susamışlara 7 sebit 9 adet gönlü yaralı derviş tekkesi, 1.200 sakıye dolabı, 2 bin su kuyusu ve 2 hamamı var, biri,

Fellahan Hamamı: Suyu ve havası kötü, dar, basık küçük bir hamamdır. Ama çarşı içinde,

Mirimiran Ali Bey Hamamı: Suyu, havası, yapısı, peştamalı, futası, yaldızlı ve tezhipli tası ve başka her türlü eşyası tertemiz, hoş, aydınlık yapı ve gönül açıcı hamamdır. Döşemesi büyüleyici görünüşte baştan başa mermer ve kubbesi türlü türlü moran camdır. Hizmetkarları hepten gül çehre dilberlerdir, herkese hizmetleri bir andır. Ancak her bir bakışları keskin hançerdir.

Bu şehir içinde (---) adet han vardır. Hanların içinde konuk olanlar tüccar, ziyaretçi ve seyyahlardır. Bunlardan Ali Bey Hanı, Yazıcı Hanı, Musa Çavuş Hanı, Mimi Kethüda Hanı ve Sükkeri Hanı, bu yazılan hanlardan başka 20 adet rablar [bölümler] vardır ki onlarda evli adamlar olur.

860 dükkan vardır. Özel bedesteni yoktur, ancak yine Hint, Arap, Acem, Yemen ve Rum metaları mevcuttur. Bütün dükkanlarından mükellef ve süslü Paşa Sarayı önünde Circeli Ali Bey Çarşısı, bir caddenin iki yanında kargir kemer binalı ve baştan başa üstleri örtülü 100 adet mamur dükkanlardır. Tüm saraçlar orada işlerler, bundan başka saraçhane yoktur. Birkaç arif toplantı yeri berber dükkanları vardır. İki başında kale kapısı gibi sağlam demir kapıları vardır, kapıcıları her gece kapatırlar. Sanki bu şehrin bedestenidir.

Bu çarşının açık olması için tavanlarında yer yer açılır bacaları vardır. Bu çarşı içi şiddetli sıcakta her an sulanıp tertemiz serin dinlenme yeri olduğundan şehrin tüm ileri gelenleri bu çarşı içinde dinlenip tavla, satranç ve çeşitli oyunlarla eğlenirler. Bundan başka tüm çarşıların da böyle üstleri kapalıdır.

Hayır sahibi Ali Bey bu şehir içinde gelen giden tüccar ve ziyaretçilerin, kısacası herkesin hayvanları içsinler diye 40 su kuyuları sakıyeleri yapmış ki hala bu dönüp tüm bağları, bahçeleri ve bostanları sular, abıhayata benzer kuyulardır. Bu kuyulardan başka şehrin dört tarafında 3 bin kuyu vardır diye meşhurdur. Şehrin dört tarafında İrem Bağı olan 1.600 adet bağ, bostan ve cennet bahçesi vardır ki iklimi güzel, hayırları bol ve köyleri çoktur.

Bu Circe dehlizi toprağında hadsiz hesapsız hazine, define, bed bereket vardır. Burada olan temiz insanların hayır duaları bereketiyle o kadar bolluk ve ucuzluk diyardır ki Said ganimeti diye tarihlerde yazılıdır.

Cenab-ı İzzet'in nazarı taalluk ettiği diyarın biri de bu Circe iklimidir ki 100 dirhem has ve beyaz ekmek 1 mangıradır, 8 mangır 1 parayadır, o hesaba göre 2 Osmanlı okkası ekmek 1 paraya olur. Ama az esmer olan ekmeğin 3 okkası 1 parayadır. Ve 1 erdeb buğday 1 guruşa ve 1 erdeb arpa 10 paraya ki erdebi 130 okka gelir. 24 sallama at yemidir, 2 yem 1 akçeden üçer mangır eksiğe gelir. Ve 1 koyun 15 paraya, Ramazan'da 20 parayadır. Ama her koyun kırkar ellişer okka gelir. Yeryüzünde Circe koyunu meşhurdur. Ve 1 sığır 100 paraya ve 1 at 200, 300'e küheylanıdır. 1 deve de 300 paraya satılır. Diğer şeyler de buna göre kıyas oluna. Ala çuka ve kumaş, beyaz köle ve bakır kap pahalıdır, zira Rum'dan gelir, ama 10, 15, 20 guruşa Babeşli köle alınır.

Bu şehrin ayanı kibarı ve divan erbabı hep samur ve başka kürkler, elvan çukalar ve türlü türlü değerli kumaşlar giyip hamd ederler. Orta halli kimseleri gücüne göre lipaçeler giyerler. Fukaraları mavi Süyut bezi bediyye ve alaca kereke giyerler.

Bu şehrin erkekleri o kadar uzun yaşarlar ki kuvveti gitmiş, heyeti bitmiş, ömrü 70'e yetmiş gitmiş ve çoğu 70'i 100'ü geçmiş sohbetten, oyundan, düzgün konuşmaktan tamamen kalmış adamları olur. Sanki öbür tarafa gitmeye tövbe etmiştir. Gençleri arasında akıllı kimseler de çoktur. Havasının boşluğundan Hazari ve Havvari mahbubesi gayet güzel yüzlü, hoş ve endamlı olup o diyarın özel lehçeleriyle konuşmaları düzgün, inci tanesi gibi dişleri düzgün ve akıllı kadınları vardır, misk kokulu saçlarını belik belik dağıtıp salındıklarında mısra:

Otursa şem'a dursa serve gitse mah-ı tabanım

mazmununca böyle Hazari peri yüzlüleri vardır. Her yönden aşığın perişan gönlünü çelip canlarına bin can ile aşığın gönlünü Seyhun gibi akıtırlar. Gayetle nazik endamlı, gönüller sevgilisi, gül dudaklı mahbubeleri vardır. Ama Allah saklasın bu diyarda yaşlı, dünya fitnesi, katledilmesi vacip Nuhi ve Perhadi melun sihirbaz avratlar vardır ki nice garip gureba fukara yiğitleri büyü ile bağlayıp, kendilerine köle edip perişan etmişlerdir. Zira firavunlardan beri sihir bu diyarlarda yaygındır, Allah bizi saklasın.

Bu diyarın yiyecekleri ve sanayiinin meşhurlarını bildirir

Evvela gülpembe gibi beyaz ekmeği, böreği, çöreği, kahiği, katmeri, halis sütü, kışta kaymağı, buğday firiği, yağı, balı, hurması, limonu, turuncu, kebbatı, sulu üzümü, narı ve şeftalisi lezzetlidir. Özellikle canım bir yanı kırmızı turfanda et şeftalisi ola, ölü cisme yeniden hayat verir. Beyaz incirinin güzellik, irilik ve etlilik yönünden benzeri bir diyarda yoktur. Ancak gayet ter ü taze olduğundan bir sele inciri şehirden taşra götürseler lezzetinden çıkar, gayet terdir, sindirimi kolay ve gayet besleyicidir. Ve dahi koyunu ve kuzusu senede üçer kere hasıl olur. Güvercini tavuk kadar etli ve iri olur. Atları, devesi ve balığı meşhur olmuştur.

Sanayisinden, renk renk sahtiyandan yuvarlak yastıklar, çeşit çeşit yine meşinden yastıklar, abanoz ve fil dişinden satrançlar, nakışlı deve ve koyun yününden ibadet seccadeleri, odalara yan keçeleri ve Havvare at gemleri, meşhurları bunlardır.

Şehrin dört tarafında dinlenme yeri sakıyeli mastabaları. Bir seyirlik de Bey Sarayı'nda haftada dört kere divanları olup her türlü mahluk cinsi Urban haşaratı ile dolar. Divanhaneden içeri pek çok ve kat kat özel odalar, bahçesinde havuz, fıskiye ve selsebiller akıp bülbüllerin nağmeleri ve hoş sesli kuşların yanık sesleri insana hayat verir. Böyle bir aydınlık ve ferah saraydır.