Foça

Foça hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Latin tarihçilerine göre bu eski şehir tâ Hazret-i Yahya zamanı yapıldı ki Hazret-i Risâlet-penâh'ın doğumlarından 620 sene önce Her İrşek yapısıdır ki 346 sene yaşayıp ilk defa bu Hersek diyarını o Her İrşek Kral yaptığından "Her İrşek"den bozma Hersek derler.

Hâlâ yine Nemse ve Macar papazlarının Rim Papa'dan bir mertebe aşağı olan papalarına irşek derler, Latin kavmi hersek derler.

Bu Koca diyarı, Her İrşek Papa zamanında o kadar mamur imiş ki bir ucu Zagor Yaylasında, bir ucu Çemerne Yaylası'nda ve bir tarafı Tihotine Nehri yalılarında imiş. Nice kraldan krala geçip sonunda 859 tarihinde Fatih Sultan Mehmed Han feth edip dağlar içinde kaleleri haraptır.

Hâlâ Süleyman Han Gazi yazımına göre Hersek Sancağı toprağında Hersek paşasının hâssı olup hâkimi voyvodadır ve 300 akçe payesiyle 77 adet nahiye köyle şerif kazadır.

Hersek Sancağı (—) (—) kazadır. İnşaallah her biri sırası geldiğinde yazılır. Şeyhülislâmı, nakibüleşrafı, sipah kethüdayeri, yeniçeri serdarı, haraç ağası, muhtesib ağası, bâcdâr ağası, şehir kethüdası ve ayanı da vardır.

Foça şehri zemininin şeklini bildirir: Büyük Drin Nehri kenarında doğudan batıya uzunlamasına kurulup kıblesi, güneyi ve batı tarafı birer top menzili yüksek ağaçlı ve ormanlı dağlar olup büyük şehri bu vadilerde bir düz geniş kırlıkta tâ Drin Nehri kenarına kadar kat kat bezenmiş bağlı ve bahçeli, tek katlı ve iki katlı kârgir yapılı geniş hanelerdir.

Beldenin mahallelerinin isimleri: Tamamı 18 adet mahalledir. 10 adedi Müslüman mahallesi, 8 adedi Sırp, Bulgar ve Latin kefereleri mahallesi ve bir mahalle Yahudilerdir, ama Rum, Ermeni, Macar ve Freng kefereleri yoktur. Meşhur mahallelerinin isimleri budur: Evvelâ,

............... (1,5 satır boş)..................

İleri gelenlerin sarayları ve evleri: Tamamı 2.160 adet cennet bahçeli donanımlı ve süslü, kiremitli ve kayağan ile örtülü bakımlı hanelerdir ki her biri Acem çâr-bağı gibi güzel evlerdir. Bunlardan yeni yapı Asitâne-i saadette sipahiler halifesi olan Kadızâde Mustafa Efendi Sarayı, Beğko Sarayı, Paşocık Sarayı ve Serdar Sarayı (—) (—) (—). Bunlar meşhur ve mamur hanelerdir.

…

Medreseleri: Tamamı 6 adet medresedir, ama bu bütün medreseler, beri Büyük Foça'dadır.

Dârülkurrâları: Gerçi özel kubbe ile yapılmış dârülkurrâsı yoktur, ama Bayezid Han Camii'nde kurrâsı vardır.

Dâriilhadisleri: Üç yerde hadis ilmi görülür. Evvelâ Bayezid Han Camii'nde ve Fâtıma Sultan Camii'ndedir. [147a]

Ciğer köşesi çocukların mektepleri: Hepsi (—) adet çocuk öğretim yerleri, mektepleri vardır. (—) (—) (—) (—)

Al-i Aba abdâlları tekkeleri: Tamamı 8 adet tarikat erbabı hankâhı, şanlı derviş tekkeleri vardır. Bunlardan şehrin kıblesi tarafındaki bağlar ve bahçeler içinde çarşı pazara bakar bir hıyâbân içinde Bayezid Baba Sultan Tekkesi gayet iç açıcı ve cihan-nümâ tekkedir. Türlü türlü maksureler ile, Keykâvûs mutfakları ile, çemenzar ve mastabalar ile bezenmiş İrem bağı gibi gönül erbabı dinlenme yerleridir. Hizmetçileri tamamen Bektaşî fukaralarıdır. Ve Halvetî tekkesi ve Kâdirî tekkesi,

...............(1,5 satır boş)..................

Meşhur fakr u fâka yuvası tekkeler bunlardır.

Tüccar hanları: Hepsi 5 adet tüccar hanları vardır. (—) (—)

Hamamları: Tamamı 3 adet hamamdır. Biri merhume Fâtıma Sultan Hamamı'dır. Biri Bayezid Han Hamamı'dır, biri de yeni yapı Sipahiler Halifesi Mustafa Efendi Hamamı'dır. Bu hamam yakınında mahkeme de Mustafa Efendi'nindir.

Dua okuyan zahid musallası: Mustafa Efendi Hamamı yakınında bir geniş namazgâhtır ki tüm beldenin ileri gelenleri burada dua ederler.

Gelen gidenler için aşevi imaretleri: Hepsi 2 adet yemek yenilen imaret vardır. Biri Bayezid Han'ın ve biri Alaca Cami'indir.

Yiyeceklerini beğenilenleri: Evvelâ Drin Nehri'nde 40 çeşit balıkları, beyaz ekmeği ve süzme balı (—) (—) (—)

Tanrı nimeti yenen meyveleri: Evvelâ 7 çeşit sulu, yemesi hoş üzümü, kirazı, vişnesi ve yere basmaz armudu meşhurdur.

İrem bağı bahçeleri: Muhtesib ve bâcdar ağa "Toplam 26.000 bağ dönüm hakkı öşür verir" diye anlattılar.

Esnaf çarşısı: Tamamı 540 adet dükkândır. Gerçi bedesteni yoktur, ama yine her meta mevcuttur.

Abıhayat tatlı suları: Bu işlek şehrin bağları dağları ile şehrin pazar yeri olan imar kısmının tâ ortasından büyük Drin Nehri derya gibi akar. Bir şekilde, at, katır ve Mahmudî fil ile geçilmez, Seyhun ve Ceyhun Nehri gibi kararsız bir nehirdir, devamlı akar.

Bu nehrin kıblesi tarafı büyük şehirdir. Kuzey ve batı tarafı baştan başa dağları ürünlü bağlardır. Bütün belde halkı kayıklara ve çırnıklara binip karşı taraftaki İrem bağlarına, bahçelerine ve bostanlarına geçip yiyip içer, eğlenirler.

Şehrin önemli sarayları ve yüksek haneleri tamamen bu Drin kenarına döşenmiştir. Bazı evlerinin şahnişin ve pencereleri Drin Nehri'ne bakmaktadır. Yine bu hanelerin de enseleri bağlı ve bayırlı yerlerdir.

Bu şehrin Drin Nehri kenarınca uzunluğu tam 4.000 germe adımdır.

Bu Drin Nehri, güney tarafta Hersek diyarının tâ ortasında Kolaşın ve Çemerne yaylaklarından, Zagor ve İlok dağlarından doğup toplanarak ilk önce bu büyük şehir içine uğrayıp bir saat yer bağlar içinde dosdoğru akıp asla başka yerleri gibi eğri büğrü akmayıp derya gibi coşup akarak bu şehir içinde doğu tarafa gider. Oradan şehrin doğusunda Alaca Cami önünde Tihotine Nehri akıp tabahane dibinde Drin Nehri'yle bir olup daha da büyük nehir olur.

Tihotine Nehri'nin özelliği

Bu küçük nehir, büyük Foça şehrinin doğusundan akar. İlk kaynağı, kıble tarafında 10 merhale uzak mesafede olan Arnavutluk'ta Prizren Sancağı'nda Bihor nahiyesi dağlarından ve asi Arnavutluk'un Pive, Nikşik, Zatarnak ve Durobnak dağlarından gelip Plav Kalesi altından geçip sonra Taşlıca şehri sahrasından geçer, oradan Foça şehri içinde akarken Foça şehrini ikiye böler. Bu Tihotine, Büyük Foça'dan karşı Alaca Cami Foçası'na iki yerden ağaç köprü ile geçilir.

Bu mahalde anılan tabahane dibinde Drin Nehri'yle akarak kuzey tarafa gidip Üstikolina kasabası'na uğrayıp oradan Bosnasarayı Vişegrad'ına, sonra İzvornik Kalesi'ne uğrayıp oradan Beline kasabası'na varır. Sonra Dıraç Kalesi dibinde büyük Sava Nehri'ne karışır. Sava, Belgrad dibinde Tuna Nehri'ne, [147b] Tuna Nehri, Kili Kalesi, Tolça Kalesi ve Karahırmen Kalesi aralarında beş yerde Karadeniz'e karışır.

Foça şehri şehrengizinin tamamlanması

Evvelâ Hersek Sancağı'nda meşhur iki büyük şehir vardır. Biri bu Foça şehridir, biri Mostar şehridir.

Ama Foça şehrinin suyu ve havasının güzelliğinden mahbûb ve mahbûbesi gayet övülür. Hatta oğlanları 20 yaşına ulaşınca henüz olgunlaşmış seçkin ve düzgün civan yiğit olurlar. Erkekleri o kadar yaşlanırlar ki hareket etmekten kalıp yalnızlık köşesinde ibadetle meşgul olurlar, ama hepsi temiz inançlı, mümin ve muvahhid adamlar ve salih kimselerdir.

Erkeklerin giysileri: Hepsi renkli çuka esvap giyerler. Seçkinleri beyaz sarık sararlar, ama orta hallileri yine kısacık esvap, kopçalı çakşır, kubadî pabuç, elvan çuka samur ve zerdeva kalpak giyip Boşnakça konuşur bir alay ticaret ve sanat erbabı adamlardır, ama hacıları ve gazileri çoktur.

Kadınlarının giysileri: Bütün kadınları yassı başlı, beyaz çemberli, tamamı bezden ve siyah çukadan siyah ferace giyip Râbia-i Adeviye perdesinde zâhide kadınları olur. Yıldız gibi temiz kızları gayet perhizkâr olur. Çocukları gayet kavrayışlı olup akıllı, olgun ve zeki tabiatlı olurlar ki nice manzum kitapları tamamen ezberlemişlerdir. Delikanlı yiğitleri, şehbaz, cesur ve hünerli gençleri silâhlı kırkar ve ellişer adet yiğitleri küme küme olup Venedik kâfirinin Kotur Kalesi, Perast Kalesi, Pirmorya ve Loboşka tarafları kâfiriyle daima ceng ederler, bir alay gazileri vardır.

Kısacası, garip ve acayip iklimden olup uleması garip ilimlere ve pek çok fenlere maliklerdir. Usta hekimleri ve cerrahları çoktur.

...............(1,5 satır boş)..................

Foça ziyaret yerlerini bildirir: Evvelâ abdâllar sultanı Bayezid Baba ve kardeşi oğlu Murad Baba, tekkesinde gömülüdürler. ( - ) ( - ) ( - )

Foça şehrinin ibret verici köprülerini bildirir

Bir Foça Kalesi de, Anadolu tarafında İzmir şehrine yakın Menemen Kalesi nahiyesinde Akdeniz kıyısında Kara Foça adında bir kale daha vardır. Ama bu Hersek Foçası'ının batı tarafında şehirden yarım saat uzak Burut Köyü'nde büyük Drin Nehri üzerinde gökyüzüne uzanmış bir göz bir ağaç köprü vardır ki bu cihanda benzeri olmadığından başka gayet tehlikeli ve korkulu geçittir, zira kârgir değildir. Geçmişin ustaları büyük ve uzun kalyon direklerini nehrin iki tarafında olan kârgir ayaklar üzerine kırlangıç kanatları gibi biribiri üzerine birbirinden ileri sanat ile dizmişler. İki tarafta dizilen direkleri yaklaştırıp bu köprünün ortasına yan yana 5 adet kalyon direklerini birbirlerine bağlayıp büyük bir ağaç köprü, bu seyre değer köprüyü yapmışlar ki bir vilâyette benzeri yoktur. Bütün at, katır ve diğer hayvanlar ve insanlar tüm bu ibretlik köprüden geçerler, ama gayet pek sallanır ve insan aşağı bakarsa gözleri kararıp midesi bulanır.

Bu diyarda asla araba yoktur, ama şayet araba olsa, bu köprüden geçemez. Bütün kara ve deniz seyyahları arasında bu Süleyman Han Köprüsü meşhur olup bu köprü bakımına 10 adet köy vakfolunmuştur.