Lipova

Lipova hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

İsim sebebi, Sırpça ve Latincede Lipo güzele derler, yani Güzel Kale demektir, ama Erdel keferelerinden Ban Yejder yapısıdır ki gayet eski kaledir.

Daha sonra 958 [1551] tarihinde Süleyman Han zamanında Rumeli Veziri Mehmed Paşa Nemse çasarı kaptanı Batori Andraş adındaki tıraşsız melunun elinden vere ile feth edip hisar içine ilk başta Ulama Paşa'yı vali etti. Daha sonra küffâr bu kaleyi işgal ettikten sonra Ulama Paşa'yı şehit etmiştir. Sonra da Serdar Mehmed Paşa'nın fethettiği yukarıda yazılıdır.

Tanrıya hamd olsun o zamandan beri İslâm elinde Süleyman Han yazımı üzere Tımışvar Eyaleti’dir ve sancakbeyi tahtıdır. Beyinin hâssı 210.000, zeamet erbabı 31 ve timar erbabı 455. Çeribaşısı, yüzbaşısı ve alaybeyisi var. Sefer sırasında kanun üzere cebelüleri ile 2.000 pür-silâh askeri olup memur oldukları sefere beyleri sancağı altında giderler.

Ve 150 akçe şerif kazadır. Şeyhülislâmı, nakibi, sipah kethüdayeri, yeniçeri serdarı, cebeciler ve topçular serdarları vardır ve kale dizdarı, 17 adet hisar ağalığı, 800 adet cesur, yiğit ve güçlü kale neferleri vardır. Muhtesibi, bâcdarı ve haraççısı [120b] da vardır.

Lipova Kalesi'nin şekli

Varva Dağı eteklerinde beşgen şekilli ve şeddadî taş güzel yapıdır ki hakirin adımıyla bu kalenin büyüklüğü fırdolayı 10.000 adım olup büyük bir şehir gibi kaledir. Moroş Nehri bu kalenin kuzeyi tarafı duvarını dövüp aka aka kale duvarının bazı yerlerini yıktığından dolma rıhtım palanka sağlam duvar etmişler.

Ve 5 adet kapısı var, kuzey tarafına Cisir (Köprü) Kapısı, ondan 200 adım uzaklıkta Azeb Kapısı, 500 adım uzaklıkta Su Kapısı, ondan 500 adım uzaklıkta Battal Kapı, ondan 380 adım uzaklıkta Tişvar Kapısı, ondan dışarı martolosan ağası bekler Martolos Kapısı, sonra Şarampav Kapısı.

Bu kale içinde 5 cami ve 1 mescit var. Evvelâ çarşı içinde Büyük Cami Süleyman Han'ındır ki baştanbaşa kurşun kubbeli ve kalabalık cemaate sahip eski camidir. Tişvar Camii'nin tarihidir:

Ta at içün yapdı bir sâhib-hüner
Düşdü onun târihi câmi şerif Sene (— )

Battal Kapı yakınında Alaybeyi Camii, Nemse Mahallesi'nde Hacı Mescidi.

Bu hisar içinde 1.500 adet bağlı ve bahçeli tamamı şindire tahta örtülü tek ve iki katlı güzel yapı süslü evler vardır. Bütün sokakları baştan sona tahta belvan direkler döşelidir ve tamamı 200 adet dükkânlardır. Genellikle halkının işleri ve kazançları Moroş Nehri gemileriyle Erdel diyarında Turda adlı kaleden tuz kayaları getirip ticaret etmektir. Kalenin dışında 100 adet tuz mahzenleri var, ondan gemilere yükleyip Moroş Nehri ile Tisa Nehri’ne, oradan Tuna Nehri'ne gelip İslâm diyarında tuz bol olur.

Ve bu şehirde sebilhane, akar çeşme, medrese, dârülhadis, dârülkurra ve ziyafet evi imaret yoktur, ama her hanedanın kapıları açık olup gelenlere gidenlere nimetleri bol olduğundan yemek yiyecek imareti yoktur. Sonra bu şehir hana muhtaç değildir. Bütün konu-komşu, gelen giden yolcular hanedanlarda ve bir yoksul kişi hanesinde bir sene konuk olsa yüksünmezler. Gayet bolluk şehirdir ki tâ Erdel diyarından her sene nice bin adet zahire gemileri gelip gider, zira geniş vilâyeti mamur ve halkı daima mesrur ve ülkesi güzel ve amber kokulu toprağı beğenilen sevimli bir şehirdir.

7 adet sıbyan mektebi var. Ciğer-köşeleri çocukları gayet akıllı ve yetkinlerdir, ama serhat şehri olduğundan evlâtları hep çete ve potura (yağma) seferlerine gitmek sevdasındadırlar.

Ve üç adet tekkeleri vardır. Bu kale dışında Tımışvar yolu üzere Yağmur Baba Tekkesi. Dört tarafı İrem bağından örnek verir bir büyük Bektaşî tekkesidir ki pâk ve tertemiz sünnet ve cemaat ehli, hâl sahibi, maarif erbabı, gönlü yaralı dervişleri vardır.

Ortahisar'ı bildirir: Bu büyük hisarın güney tarafında Ortahisar beşgen şekilli bir sağlam sur, dayanıklı sed ve korunaklı hisardır ki fırdolayı büyüklüğü 5.080 ayaktır, adım değildir. Zira hakir bu kalede kaldığımdan ayak ile saymışımdır. Ve 50 ayak enli dolma rıhtım şeddadî duvardır, ancak taş yapı değildir. Baştanbaşa ağaçtan palanka sağlam kaledir. Bir garip ibret verici hendeği var ki içinden Moroş Nehri akar, avcılar hendek içinde türlü türlü balıklar avlarlar. Doğu tarafa bakar ancak bir kapısı var ve hendek üzere bir aşmalı köprüsü var.

Sur çevresinde buluna 5 adet tabyaları üzerinde 15 adet balyemez toplarının birisi 27 karış ve 20 okka gülle atar gayet sanatlı toptur.

Bu Ortahisar'da 150 adet neferat haneleri vardır. Ve bir zaviyeleri var. Mehterhane her gece burada çalınır.

Narin Kale

İki kârgir kuleli bir taş yapı ve hoş bir surdur ki hendeği içinden su çıkar. Bir asma köprülü ancak bir çetin ve sağlam kapısı var. Bu kapının iç yüzünde cehennem kuyusundan haber verir bir zindanı var. Bu şehirde olan esirleri herkes her gece getirip burada hapsedip her sabah esirleri kementler ile dışarı çıkarıp hizmet ettirirler.

Bu Narin Kalede dizdar, imam ve müezzinlerden başka kimse olmaz, zira hazine, cebehane ve mahzenler bu hisardadır. Bu Narin Kale Lipova’nın bağları olan Varva Bayırının dibine bulunmuş havaleli yerdedir, ama o tepeden bu sura asla zarar gelmez, zira o havale bayır bu kalenin tersinde bulunmaktadır, ama yine emin zemin değildir.

Bu şehrin suyu ve havası gayet hoş olduğundan mahbub ve mahbubeleri güzellik sahibi, hoş endamlı, güzel görünümlü, peri yüzlü, parlak güneş gibi haddinden fazla güzel mahbubânları var ki Lipova güzeli meşhurdur, zaten Lipova, güzel demektir. Gerçekten de ismi hâline uygun bir şirin şehirdir.

Beğenilen sanayi ürünlerinden yağlı tokmak kayışı dolaplarda edip pamuk gibi kayışı olur. Bütün serhat halkı kılıç bağları ve [121a] rahtlarını ve atların göğsüne bağlarım bu kayıştan ederler. Ve şayak adında bir tür çuka dokurlar.

Halkı tamamen Boşnak’dır. Serhatlı gibi kısa ve daracık esvap giyerler, zira Hadis-i şerifte "Elbisenin iyisi (eteği) kısa olanıdır.” Emri uyarınca dizleri gözünde çuka serhatlı, kutmen kürk, çuka dolama ve güderi dolamalar giyip yenlerinde ve göğüslerinde tamamen gümüş düğmeler vardır. Bellerinde kuşakları ipek zünnar teybend kuşaklardır ve çakşırları gayet daracık çuka ve beyaz güderi çakşır giyerler ve başlarında asla sarık yoktur. Tamamı kırmızı ve yeşil çuka samur kalpaklar üzerine şahin kanatlı tac giyer bir alay mücahit gazilerdir. Alimlere ve gariplere gayet rağbet edip zekât ve sadaka verirler. Kadınları asla kapıdan dışarı çıkmazlar. Ancak "O'nun ortağı yoktur” [Kur ân, En'am 163] ile musallaya cenaze namazına çıkarırlar. Bu konuda gayet tutucu kavimdirler, ama gerçekten de kitap hükmünce ederler.

Ve dilleri tamamen Poturca ve Macarca fasih konuşurlar, zira Erdel diyarı ile komşu olup daima Macar ile alış veriş ettiklerinden Macarca konuşurlar.

Lipova Kalesi şehrengizinin tamamlanması

Moroş Nehri bu şehre tâ Erdel diyarında Kolçat Dağlarından, Valina Yaylaları ve Deve Kalesi dağlarından toplanıp iner, Tisa Nehri'ne, sonra Tuna Nehri'ne karışır bir âbıhayattır.