Tebriz

Tebriz hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Moğol dilinde Tevris derler, Deri dilinde Tevriz derler, Dehkali'de Tab-riz derler, Faris dilinde Tebriz. Bütün dillerde teb, sıtma manasınadır, riz dökücü manasına, yani "Teb-riz" "Sıtma dökücü" manasınadır. Gerçekten de bir sıtmalı adam başka yerlerden gelip Tebriz'e girince Allah'ın emriyle Ucan suyundan içince taze can bulup sıtmadan kurtulduğu için "Tebriz" derler. Mısır şehrinin iç kalesinde de böyle sitma olmaz iki tatlı şehirdir.

…

Tebriz Kalesi'nin şekli: Büyüklüğü tam 6.000 adım etti. Hala eski temelleri açıkta ve bellidir. Ve 300 kule, 3.000 beden, 6 kapı etti. Evvela Ucan Kapısı, Berservan Kapısı, Serzud Kapısı, Şam-ı Gazan Kapısı, Serav Kapısı ve Tebriz Kapısı.

Bu anılan kapıların her birinde beşer yüz bekçi nöbet bekleyip gece ve gündüz gözcülük ederdi.

…

Hii.la gönül alan Tebriz'in imaretlerini bildirir: Hala Acem elinde Azerbaycan tahtıdır ve yüce hanlıktır. Birkaç kere hanlar hanlığı olmuştur. Toplam on bin askere maliktir. Müftüsü, şeyhussadatı, mollası, kelenteri, münşisi, darogası, korucubaşısı, dizçöken ağası, çiğyiyen ağası, yasavul ağası ve eşik ağası ( ---) ( ---) (---) (---) (---) (---) (---) (---) ve mihmandarları vardır.

Bu anılan ağalar ile Tebriz şehrini yönetip öyle adaletli davranışları var ki sanki Nuşirevan-ı Kisra adaletidir. Yaratılmış bir fert, bir kimsenin hardal tanesine el koymaya kadir değildir ( ---) ( ---)

Tebriz'in camilerinin özellikleri

Hepsi 320 mihraptır. 19 eski zaman sultanlarının camileridir, 50 adedi ise beylerbeyilerinin, Osmanlı vezirlerinin ve diğer ileri gelenlerindir.

Bunlardan ilki eski bir cami olan Zübeyde Hatun Camii: Eski tarz büyük bir mabet olup kubbesi ve bütün duvarları Kaşi çinidir. Mihrabının alt kısmı misk ve-ham amber ile yoğurulmuştur. Bir minaresi baştan başa kaşi mina ile yapılmış ancak benzersiz yüksek bir minaredir.

Mütevekkil Alallah Camii: Bu da eski tarz kaşi çini ile inşa olunmuş bir minareli camidir. Ancak zamanın geçmesiyle hayrat sahipleri tamir ederek adı kaybolmuştur. Hala Dımışkiye derler.

Sultan Muhammed Şam-ı Gazan Camii: Eski zamanda İrem bağı içinde aydınlık bir cami imiş. Hala dar ve sakin yerde kalmıştır. Bir minareli eski yapı bir camidir.

İran şahı olan Cihan Şah Emin Camii: Tanrı'nın büyüklüğü, Kisra kemerinden nişan verir yüksek bir yapıdır ki sanki Mısır'da Tahir Baybars Camii'dir. Bir minareli ve süslü avlulu Kaşi çini ile bezenmiş, göklere baş uzatmış kubbeler ile donatılmış ve bütün duvarları beyaz, parlak ve cilalı Hıtayi kağıt gibi inciye benzer süslü bir camidir ki içinden incinenlerin çıkacağı gelmez ama Şiilerin gireceği gelmez. Zira mihrabı önünde bir İrem hıyabanı var ki dünyada benzerini Melek Ahmed Paşa görmemiştir. Çeşit çeşit çiçeklerinin güzel kokusu cemaatin dimağlarını kokulandırır. [299a] Güzel sesli kuşların hazin sesleri gönlü incinmiş cemaati neşelendirir. Acem ülkesinde bu imaretin adına Heşt-behişt (Sekiz Cennet) derler.

Sultan Hasan Camii'nin özellikleri: Azerbaycan şahlarından Sultan Uzun Hasan yaptırmıştır. O Hasan'dır ki Erzurum'un doğusunda bir merhale yakın Hasan Kalesi'ni yapıp Fatih Sultan Mehmed'le Tercan Ovası'nda büyük savaş yapmıştır.

Bütün askeri Fatih'in kılıcından geçmiş, ancak Uzun Hasan Şah can kurtarup bu Tebriz'de gönül yarasından canını vermiştir.

Bu camii yanında gömülü olan Uzun Hasan camiidir ki baştan başa içinin ve dışının dört tarafı ve kubbeleri tamamen kaşf çini ile yapılmış benzersiz bir camidir. Gerçekten de Hasan. hüsn-i nazarıyla bir güzel bir cami yaptırmış ki sanki Mısır'daki Sultan Hasan Camii'dir.

Minberi, mihrabı ve mü'ezzinler mahfilinde olan ince işçilik ve hünerli san'atkarlık binlerce mermer ustası bir yere toplansa o minber ve mihraba bir keser ve testere vurmaya güçleri yetmez. Camiin içinin dört tarafında olan pencerelerinde olan demircilik san'atı, billur, necef ve moran camlarında olan usta emeği bir camide yoktur.

Ve kıble kapısının dört tarafında olan çeşit çeşit yivler, mukarnas ve islimiler, kitabe ve turuncalar, girişme ve münakkaş rumiler var ki her biri açık sihir mertebesi tasarruflar edip kalemkar üstadı elinin ustalığını açık seçik göstermiştir.

Ve bütün kapı ve pencereler üzere düzgünce kitabeler üzere Yakut-ı Musta'sımi hattıyla (---) (---) yazılmıştır.

Ve mihrabın iki tarafında iki ölçülü sarı renkli taş sütunlar vardır ki her biri biter İran ve Turan haracı değer, sanki kehribarlardır. Bu sütunların benzeri Mısır, Şam, Irak-ı Arap ve Acem'de yoktur. Yalnız bu Hasan Camii'ndedir.

Bundan başka toplam 19 selatin camileri vardır ki her biri birer tarz, tavır ve şekilde yapılmış olup ibret verici mermerler ile düşenmiş ve türlü türlü kaşiler ile kaplanmış olup bukalemun nakşı ile süslenmiş camilerdir.

Her birinde olan avizeler ve san'ath askılara insan insaflıca baksa hayretler içinde kalır. Sanki nur dolu her cami birer Çin ü Maçin nigarhanesidir ki kalemlerle anlatılması mümkün değildir. Ancak fakir camiler, cemaatten garip kalmışlardır. Anadolu ve Arabistan camileri gibi cami içinde çok cemaat olup cemaat ile namaz kılınmaz. Hemen ezanlar okununca herkes elbette camie gelerek beş vakit namazını kılar ama bir an durmayıp gider. Böyle cemaatsiz kalmış camilerdir.

Ve bu Uzun Hasan Camii karşısında Şah İsmail Camii; gayet san'atlı camidir.

Ve yine Sultan Hasan Camii yakınında Sultan Hasan oğlu Şah Maksud Camii aydınlık camidir.

Ve Çarminare Camii; eski camidir.

Ve I. Şah Abbas Camii; Saraçhane başında benzersiz bir camidir.

Ve Ulu Cami: Büyük bir camidir ki kıble kapısında mihrap tarafında adam güç ile görülür. Tamamı 200 ayak üzere cibis (kireç taşı) ile örtülü camidir.

................ (1.5 satır boş)…..................

Bu camilerden başka mescitlerdir.

…

Kervansarayların anlatılması: Tamamı 200 dinlenme yeri ve konaklama yeri kervansaraydır. Zübeyde Kervansarayı, Şah Cihan Kervansarayı, Şah İsmail Kervansarayı, Pir Budak Han Kervansarayı ve Şah Cihan kızı Alem Şah Begüm Kervansarayı.

Tüccar hanlarının anlatılması: Tamamı 70 adet tüccar hanlarıdır. Cafer Paşa Habı, Şah Bende Han Hanı, Külahyapıcıları pazarında Beğim Hanı ve Baba Hakkı Kervansarayı ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---)

Garip bekar hanlarının anlatılması: Tamamı 110, memleketinden uzakta, iş sahibi gariplerin bekar evleridir. Müstakim Hanı, Ferhadiye Hanı, Caferiye Hanı, Firuz Han Hanı, Gevher Han Hanı, Cağal· Paşa Hanı, Kelenter Bekarhanesi.

Bedesten çarşısının adedi: Tamamı 7.000 dükkandır ki çoğu Haleb tarzı kargir yapıdır ki bütün metalar bu güzellik pazarında satılır. Büyük bedesteni vardır ki zengin tüccarlar orada kar u kesb ederler bir kargir büyük tek kubbeli bedesteni vardır ki yeryüzünde benzeri yoktur.

Genç ve yaşlı halkının yüz renklerinin özellikleri: Suyunun ve havasının tatlılığından bütün halkı zinde, sağlıklı, selvi boylu, lale yanaklı, kara kaşlı olup yüzlerinin renkleri verd-i handan gibi kızıl renkli, hokka ağızlı ve gül dudaklı civanları vardır.

Güzellerinin anlatılması: Hepsi beyaz tenli, hoş yüzlü, ama kibirli ve gururlu olurlar. Tatlı ve şirin ilişkileri olan, söz ustası ve güzel yüzlüleri vardır ki onların hakkında "Büyük, gençten daha tatlıdır." denilmiştir ki cihan süsü dilberi vardır.

Ayan, eşraf ve kibarlarının anlatılması: Yetmiş iki sapık fırkalardan adamları çoktur. Ama Avşar ve Dümdümi, Dümbüli, Lahicani, Terekeme ve Gökdolaklı kavmi çoktur ve Karun hazinelerine sahip adamlardır. Tamamı Şii' ve mülhidi-mezheblerdir.

…

Tahıl mahsulatının anlatılması: Evvela dört tarafındaki yedi adet nahiyelerinde ve Tebriz ovasında yetişen yedi çeşit buğdayı gayet taneli olur. Ve baklası ve arpası bol yetişir. Ve pamuğu da yedi çeşit olur. Diğer sebzeleri de bol yetişir, bolluk ve bereketli geniş topraklı, bakımlı bir diyardır.

San'atlarının beğenilenlerinin anlatılması: Bu Tebriz'de olan usta nakkaş, ressam, yapı ustası, kuyumcu ve terziler bir diyarda yoktur. Her işin en iyileri bu şehirde mevcuttur. Özellikle burada dokunan değerli kumaşlar ve ipekli giyecekler bu diyarda ortaya çıkıp diğer memleketlere nakledilir. Kadifesi ve darayisi herkesçe meşhurdur. [300b]

Yiyeceklerinin anlatılması: Evvela has beyaz kirdesi, çakıl ekmeği, safi somunu, yağlı halkası, katmer kahisi ve katmer yezd çöreği ve keklik kebabı, tavuk böreği, kırk türlü misk kokulu ve amberli pilavı, herisesi (keşkeği), mastaba çobrası, aşçılarında düzdeh büryanı ve taze paludesi meşhur bol yemekleri vardır.

Yetiştirilen yiyeceklerinin anlatılması: Nice bin çeşit meyveleri var ama necm-i halef armudu, peygamber armudu, sibet milanisi, tatlı zerdalisi, necm-i Ahmedi, ufak üzümü, razakısı, melikisi, tabarzesi, hızire-i Mecdeddini, bakranı, sarı alusu ve kadınlar armudu. Bu çeşit meyveler Şam'da dahi olmaz, meğer İstanbul'da ola, meşhurdur.

İçecek çeşitlerinin anlatılması: Evvela misket üzümünün yedi renkte duhter-i rez (üzüm asması kızı) şırası, gayet yararlı şıralı içecektir. Ve meliki üzümünün saf şarabı, koknar şarabı, nar şarabı, gülnar (nar çiçeği) şarabı, ab-ı şulle şarabı, sehlan şarabı, vişne şarabı, balsuyu, sıradan halk için darı bozası ve pirinç bozası beğenilen içeceklerdir.