Kuşadası

Kuşadası hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

(—) tarihinde Bağdad fatihi Sultan IV. Murad Han yapısıdır, Kaptan Receb Paşa eliyle. Sığla Sancağında Öküz Mehmed Paşa'nın muaf müsellem evkafıdır.

Voyvodası hâkimdir. Ve ikinci hâkimi 100 yük akçeye mültezim gümrük eminidir. Üçüncü hâkimi 150 akçe şerif kazadır. Kethüdayeri yoktur, ama dördüncü hâkimi yeniçeri serdarıdır. Beşinci hâkimi dizdardır ki 110 adet nefere sahiptir.

Kalesi deniz kıyısında bir tepe üzerinde dört köşe, 1 kârgir güzel taş yapı, Sultan Murad kalesidir. Güney tarafı yokuş yukarı kayalar üzerindedir. Sarp ve korunaklı yerde olmakla etrafında hendeği yoktur. Deniz kıyısı alçak geniş kumsal yerlerdir. Duvarının boyu 15 arşındır.

Ve üç kapısı vardır, biri batıya bakan iskele kapısıdır.

Gümrük emini orada oturur büyük bir han vardır ki 80 ocak kat kat odalardır. Kale gibi olup Öküz Mehmed Paşa hayratıdır. Daha önce kale olmak için yapılıp daha sonra han olmuştur. Sonra büyük kale yapılıp bu hanı da büyük kaleye bitişik etmişlerdir. Onun için bu büyük han içinde kale gibi burçlu, mazgallı, top ve tüfenkli, süslü bedenli, yeni ve sağlam kapılı handır. Ortasında bir abdest havuzu, çeşmeleri, üst kat bir küçük mescidi vardır, bir kapısı batı tarafında deryaya ve bir kapısı aşağı büyük kaleye açılır.

Gümrük emini, bütün zengin bezirgânlar ve mal sahibi tüccarlar bu handa sakinlerdir.

Hanın damlarının üstü baştan başa kayağan döşelidir. Kuşatma sırasında damları üzerinde olan mazgal deliklerinden cenk olunur bir iç kale hanıdır. Bu hanın iki kapısının arası tam 40 adımdır. Bir karanlık köşede bir demirli kale kapısı vardır, güneye bakmaktadır.

Bir kapı da büyük kalenin kıbleye nazır büyük kapısıdır. Bütün neferler, bekçiler, nöbetçiler ve gümrük görevlileri orada oturup gelen geçen yolcuların gümrük metalarına bakarlar. Eğer esvap kaçırırlarsa malına el korlar.

Bu aşağı kale içinde 3 mahalle ve 180 adet kiremit örtülü tek katlı ve iki katlı mamur güzel haneler vardır. Bütün ana yolları baştan başa kaldırımlı pâk caddelerdir.

Ve 200 dükkân vardır, ama bedesten yoktur. Ve 1 hamamı, 1 ham, 7 çeşmesi, 7 mektebi, 1 medresesi ve 1 camii vardır, Kaptan Receb Paşa yapısıdır. Cemaati gayet çoktur. Kârgir minareli ve yüksek kubbesi kurşun ile örtülü mamur bir camidir. Avlusunun dört tarafı medresedir.

Şeriat mahkemesi de bu camie bitişiktir.

Bu kaleden dışı büyük varoştur. Bu kalenin kıblesi, güneyi ve keşişleme rüzgârları taraflarında bulunan bayırlar üzere bağlı, bahçeli ve akarsulu kârgir ve sağlam saraylar ile donanmış ve mahsullü bahçelerle bezenmiş bir şehirdir.

Tamamı 9 mahalle ve 9 mihraptır. Bunlardan mükellef ve mamur güzel cami varoş kapısından taşra ulu yol üzerinde Hanımiye Camii kapısı üzere tarihi budur:

Hazret-i hâcî Hadîce Hanım-ı âlî nuvâz
Ma'bedü'l-ibâde bünyâd eyleyüp câyi me'âz
Hasbeterı lillâh yapdı Bâreka'llâh zâdiyâ
Arifâne oku tarih pâk kılup beş vakt namaz. Sene 1068

Kadı Camii kârgir minareli hoş bir camidir. Bu dördü camidir, geri kalanları mescitlerdir.

4 medresesi, 1 hamamı ve yer yer küçük dükkânları vardır.

Aşağı kale önünde bir hanı var. Ve hanları kırmızı kiremitlidir. Birkaç çeşme vardır ki Cemşid'in Ayasluk yolundaki kemerleri suyudur. Şehre yakın yerde başka yollar yapıp bu şehre getirmişlerdir. Ama gayet lezzetli sudur.

Bu şehrin suyu ve havası gayet hoş olduğundan mahbûbu ve mahbûbesi gayet çoktur. Taze civan yiğitleri hep Cezayirli esvabı giyerler. Tüfenkli bahadır uzun yiğitleri meşhurdur. Kadınları çeşit çeşit prankona çuka ferace giyip edeplice hareket ederler. Ve başlarına beyaz çarşaf bürünürler.

Bağının bahçesinin ve başka şeylerinin eşyasının beğenilenleri, balı, balmumu, pekmezi, üzümü, incir kurusu, köfteri, susamı, çam fıstığı ve bademi yeryüzüne yayılır. Övülen nimetleri bol, hayır ve bereketleri çok, toprakları geniş ve verimli bir şehirdir.

Limanı 500 pare kadırga alır ve gayet demir tutar limandır. Ama batı tarafına demir bırakıp yatmak gerek.