Musova (Massawa)

Musova (Massawa) hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Eski zamandan beri Habeş sultanlarının tahtı olagelmiştir. Bu da ilk defa Hazret-i Osman fethidir, sonra (---) tarihinde II. Selim zamanında Osman Paşa eliyle Osmanoğlu fethidir. Hala Habeş paşası tahtıdır.

Daha önce sultanlık olmakla Özdemir Paşa başına sorguç takıp divan edermiş. Hala 7 sultanlık yer yönetimi altındadır. Padişah tarafından 12 yük akçe has-ı hümayünu vardır. Bütün vezirler arasında Mısır, Bağdad ve Budin veziri altına oturup Şam ve Maraş vezirlerinin üstüne oturur ulu sultanlıktır. Ancak vilayetinde timar ve zeamet olmadığından alaybeyi, çeribaşı, timar defterdan ve defter emini yoktur. Ama mal defterdarı, ruznameci, muhasebeci ve mukataacıları kanun üzere vardır, zira 110 adet kaleye sahiptir.

Bu kale kullarının mevacibleri ve masrafları tamamen defterdar kalemine havale edilmiştir. Paşası cüretli olup ne kadar asker beslerse, o kadar çok mal alır. Zira basmak, almak, vurmak, kırmak, atmak ve tutmak yeridir. Merhum Mostarlı Mustafa Paşa 2 bin Ceberti tüfenkli asker besleyip senede bin kese mal toplardı ve bin kese kadar ona karşılık hediye gelirdi. Eğer Hint, Yemen ve Habeş tüccarlarını rencide etmeyip hatırlarını kırmayıp hoş tutarsa senede 3 adet Hint karasa gemisi gelse bin kese alır; 5-10 gemi gelirse ona göre kıyas edile demişler. Eyaleti'nin ucu bucağı yoktur, doğudan batıya bir yıllık yol onun hükmündedir.

Hemen gücünün büyüklüğüne göre isterse cihangir olur. Eğer cüret sahibi olmazsa, ancak gümrük emini payesiyle zapt eder, yine adaletle harç ve masraftan sonra bin kese olur. Ama kara yüzlü kavme beyaz yüz gösterirse 100-200 adamla idare etmeye gücü yeter.

Evvela Funcistan melikine, Dumbistan melikine, Zenc melikine, Alevi melikine ve Zeylaistan melikine hediyelerle adamlar gönderse, karşı Yemen ve Hint padişahlarına elçiler gönderse o kadar tüccarlar gelir ki hesapsız bol mallar alınır.

Bu Habeş daha önce mevleviyet idi; hala 300 payesiyle ihsan olunur. Ama uzun yol olduğundan gideri gelirinden fazla olması sebebiyle bir kimse talip olmayıp paşa imamları paye ile alırlar. Köy ve kasabaları kaleler ve şehirlerdir, onlara naip kor, senede bin guruş olur. Halkı asla şeriat, tarikat, hakikat ve marifet nedir bilmezler, bir alay dağlı, asi, yağı ve zaği ve kara derili maği ve durağı cehennem ateşi olacak raği ve çapulcu Zenci kavimlerdir ki din iman mezhep inanç nedir bilmezler, bir alay mahlukat cinsleri bu Habeş iklimindedir.

Böyle kavimden şeriat aliminin bir akçe, bir habbe almaya nasıl gücü yeter? Allah korusun, bir muhzır kapıdan dışarı çıksa ya şiddetli sıcaktan veya zehirli sam yelinden yahut harami Zenciden helak olması kesindir. Anadolu insanı her gün sırtında bir beyaz Hint bezi ihram ve kemerinde bir ihram ile gezmek zorundadır. Ama Allah'ın emriyle sıcağı insana ve hayvanlara tesir etmez. Suyu ve havası gayet hoştur. Özellikle ikindiden sonra ta sabaha dek saba yeli efil efil esip insana yeniden hayat verir.

Bu Musova Adası, güney tarafından karaya bir tüfenk menzili yerdir, ses işitilir, yani 1 mil yakındır. Paşa sarayı bu adada deniz kıyısında taş yapı bir saraydır. Bu da Özdemir Paşa'nın yapısıdır. Ancak o kadar geniş, mamur ve süslü değildir. Zira yapısının devamlılığı ve sebatı yoktur, hepsi küçük küçük odalardır ve üzerleri tamamen toprak örtülüdür.

Bu diyarda gümrüğe hurde derler, paşa sarayıdır. Tüm tüccarın mallarının öşürleri bu paşa sarayında alınır. Bütün Portakal, İngiliz, Felemenk, Hint, Sind, Çin, Hıta, Hoten, Yemen, Aden, Kumfuta, Moha, Luhya, Cidde, Yenbu, Tur ve Süveyş gemileri ve bu yazılan vilayetlerin kalyon ve karakaları bu Musava Adası'nda paşa sarayına yanaşırlar, zira hoş limandır.

Bu Musova kıblesi de kuzey tarafınadır ve birinci iklimdedir. Karşı tarafı Süveyş Denizi üzere 200 mil Yemen diyarının Luhya İskelesi'dir, karşı karşıya bulunduğundan uygun hava ile 2-3 günde bir Yemen gemileri gelip gitmektedir.

Bu şehrin yapıları ufak tefek binalardır, zira ada olduğundan ağır binaya tahammülü yoktur, ağır bina çamura batar. Tamamı 1.600 kadar kimi taştan, kimi çalaştan, kimi kamıştan, kimi koçaştan, yani çalı çırpıdan tek katlı evlerdir. Ama paşa sarayı iki katlıdır.

…

Bu eserlerden başka han, hamam, medrese, imaret, sebil ve çeşme gibi binalar yoktur. Toplam 100 kadar dükkanları vardır, bütün kıymetli Hint ve Sind malları orada bolca bulunur. Ancak bedesteni yoktur, iskele başında 100 kadar han gibi Banyan mahzenleri vardır. Bütün pahalı şeyler bu mahzenlerde bulunur. Hatta misk, amber ve kakule-i kebir yüklerle yerde yatar. Zira bu mahzenler şeddadi taş yapı olduğundan güvenli mahzenlerdir.

Bu adada asla bağ bahçe yoktur, ancak altın ve guruş gayet çoktur. Allah için, mahzenlerde cevahir murassa ve altın guruş kesesi yığın yığın yatar.

Bütün halkı esmer tenli, kara yüzlü insanlardır. Bir sınıf kavmine Banyan derler, beyaz ve esmer olurlar. Hepsi ateşperestlerdir, öldüklerinde pis leşlerini ateşte yakarlar. Hep pak beyaz suzeni Hint esvapları giyerler ve beyaz sarık sararlar. Habeş diyarının gelir ve giderleri ile gümrük defterleri tamamen onların ellerindedir. Kalemleri ile ve akıl ve hesap bilgileri ile bir mangırı hesap edip masrafa kaydederler, gayet hesapçı kavimdir. Habeş ülkesinin güvenilir adamlarıdır. Bunlarda asla yalan ve iftira olmaz. Haram olan şeylerden, şarap, domuz ve diğer canlıları yemezler. Yemeklerini yalnız başlarına yerler, iki kişi bir araya gelip yemezler, başkasının da yemeğini yemezler ve yedirmezler, ancak kendilerinin misafiri olursa o başkadır.

Bu insanlar gayet zengin ve doğru bezirganlardır. Bir an cenabet [kirli] gezmezler. Hint ve Sind'le, Funcistan ve Dumbistan'la ticaret edip geçinirler, gayet hesapçı kavimdir. Hiçbir zaman bu kavmin isyan edip başkaldırdıkları bir kimse duymamıştır. Gayet halim selim, yumuşak huylu ve güler yüzlü adamlardır ve gayet muhabbetli garip dostu insanlardır. Hatta hakirden bazı ağır yüklerimden bin guruşluk malı piyasa değerinde fazlaya alıp itiraz etmediler.

Habeş paşasının bu Banyanlar rüşvet eli ve yüz akıdır. Ne zaman yeni bir paşa Habeş'e gelse bir mükellef baş ağasını bu Banyanlar ile Dumbistan padişahına gönderir.

Hakir Funcistan'dan bu Habeş diyarına Kif şehrine gelinceye kadar 21 gün bu Dumbistan meliki sınırında kale, şehir ve ovalarını geçerek geldik, ama kendini görmedik. Hemen 1 milyon ulufesiz zaği askere maliktir. Ve yüz kere yüz bin [10 milyon] hesapsız reayaya malik imiş.

Dumbistan'a varan paşa ağaları ve Banyan kavimleri anlatırlar. Orada asla veba olmadığından halkı 150 sene 200 sene yaşarlarmış.

Suyu ve havası hoş güçlendirici olduğundan halkı cemma olup çoğalırmış. Bu Musova halkı da cemmadır.

Habeş paşası bu Dumbiye sultanına elçi gönderdiğinde inci, yemeni akik taşlar, ok yay, kılıç, kargı, tüfenk, kurşun, barut, neft, katran, yağlı çıra ağacı, servi ağacı, servi kozalağı, fındık, fıstık, Anadolu cevizi, bakır sahan ve tencere takımı, boğası, don gömlek, keten bezi, iplik ve ibrişim, bu yazılan şeylerden götürürler ki orada bu eşyaların her biri iksir-i azam gibi bulunmaz şeylerdir.

Elçi tam güney tarafına bizim geldiğimiz yollar ile bir ayda varır, hediyeleri sultana teslim edip elçilere ve Banyanlara izzet ikram ederler. O da paşaya 40-50 adet yeni yetme oğlanlar, 40-50 adet dünya güzeli Habeşe kızlar, zebat, fil dişi, gergedan boynuzu, zebat kedisi, keler derisi, abanoz, koknus gagası, hüma kuşu leşi, dehnec-i a'ma, kakule-i kebir, ham amber, panzehir, fil kalkanı, fil kırbacı, kısacası bu gibi hediyeleri paşaya ve yarısı kadar hediyeyi gelen elçi ağaya verip paşaya gönderir. Ondan sonra vilayetinde ne kadar bezirgan varsa hepsini mallarıyla paşaya gönderir, paşa da gümrüğünü alıp Habeş diyarı bolluk olur.

Buğday, arpa, darı, yağ, bal, balmumu, un, zebat, kakule, abanoz ağacı ve başka eşyalar, koyun, kuzu, deve, sığır, sığın, ceylan, keçi, kısacası bütün yiyecek ve içecek bu Dumbiye Vilayeti'nden gelir.