Akhisar

Akhisar hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

1007 tarihinde Celâlî Karayazıcı ve kardeşi Deli Haşan korkusundan padişah fermanı ile vilâyet halkı toplanıp Eğre fatihi Sultan III. Mehmed zamanında yeniden bu kaleyi yapan kimselerle konuşup onların anlattıklarını yazdık. Vali Macar Ali Paşa eliyle yakın zamanda yapılmıştır. Bir düz geniş ovanın tam ortasında kerpiçten, yuvarlak, alçak duvarlı, (—) adet kapılı ve (—) adet kuleli ufak tefek kaledir. Ama çepçevre mazgal delikleri vardır. Ve fırdolayı büyüklüğü 8.600 adımdır. Bütün kuleleri kiremit örtülü birer toplu mamur burçlardır. İç el olmakla dizdarı ve neferleri yoktur, ancak tamiri için vakıfları çoktur.

Şimdiki hâlde şehrin tam ortası olan Yusuf Efendi Sarayı yeri bir yüksek zemindir, orada eskiden büyük bir kale var imiş. Hâlâ yer yer kalıntıları ve yarım burçları bellidir. Kaydefa Melike'nin kardeşi Cimcime Kraliçe'nin tahtı imiş. Eyvan duvarları ayaktadır. (—) tarihinde Saruhanoğulları çok zorluklara fethetmiştir. Bir daha kâfirlere karargâh olmasın diye bu kale ve taht yerini temelinden yıkıp harap ederler. Hâlâ nice bin eski yapı eserleri vardır.

Kütahya Eyaletinde Saruhan Sancağı'nda Ayşe Sultan hâssıdır. Baltacılar kethüdası hâkim idi, onda konuk olup şehri temâşâ ettik. Ve 150 akçe şerif kazadır. Senede 20 kese hâsıl olur 300 akçe kazadan iyidir.

Nahiyesi ancak 12 köydür, ama her biri birer kasaba gibi bağlı bahçeli, cami, han ve hamamlı beldelerdir.

Bu şehrin müftüsü, nakibi, sipah kethüdayeri ve yeniçeri serdarı vardır. Ve ayanı, ulemâsı ve askerîsi gayet çoktur.

Eski zamanlarda gayet büyük şehir imiş. Şimdi yine mamur yapıları büyük bir ovanın ortasında bulunan, Anadolu Vilâyeti'nin Şamıdır. Dört tarafı gül, gülistan, bağ ve bostanlı İrem Bağı gibi gölgeli ağaçlar içinde mamur, süslü, iç açıcı ve ferah yeni yapı bir hoş beldedir.

Bütün haneleri kale içindedir. Tamamı 2.600 adet geniş, kiremit örtülü, bağlı bahçeli, akarsulu, havuz ve şadırvanlı güzel hanelerdir. Zengin fakir herkesin evinde birer akarsu elbette bulunur ki değirmen yürütür akarsulardır. Zira bu şehrin dört tarafı yaylalardır. Bu bol bol akan sular o yüksek dağlardan gelip şehri sularlar. Bütün çarşısında ve diğer yollarında kaldırımlar üzerinde adam beli kalınlığında akarsular akıp ırmaklar çağlar böyle bir İrem şehridir.

Ve tamamı 24 mahalle ve 47 mihraptır, 10'u cuma kılınır camidir. Ve 12 kârgir minareler gözükmektedir. Diğerleri alçacık tahta ve başka ezan makamlarıdır. Bunlardan çarşı içinde cemaati bol Sarı Ahmed Paşa Camii, kârgir minareli, 3 kârgir kubbeli, 3 kapılı ve avlusunun ortasında abdest havuzu ve avlusunun etrafında medrese hücreleri bulunan, bütün bu imaretler kurşun ile örtülü benzersiz, aydınlık bir camidir. Kıble kapısı üzere celi hat ile yazılan tarih budur:

Özge târih dedim Şerhî bu hayra
Bihamdillâh oldu tamiri cami. Sene 1005

Sultan Alemşah Camii derler, ama annesinindir. Halk arasında Fethiye Camii derler. Daha önce kilise imiş "Artık yüzünü Mescid-i Haram semtine çevir” [Kur'ân, Bakara 144] nassı üzere kâfirlerden fethedilip mihrabı Kudüs'e iken Mekke'ye çevrildiği için Fethiye Camii derler. Minaresi yıkılıp yine yeniden yapılmış kiliseden bozma camidir. Kârgir kubbe ve kurşun örtülüdür ve kapısı üzere tarihi budur:

"Hâzihi cumatü'ş-şerifve imaretü'l-latîf Valide binti Alemşah Beğ nevverallâhu merkadehufî tarihi selâse [ve] ışrîn ve seb'a mie." [723]

Sinan Kadı Efendi Camii. Minaresiz ve kurşunsuz camidir.

İstanbullu Hasan Efendi Camii, Emetli Camii, Sarı İbrahim Efendi Camii, Hacı Süleyman Camii, Hacı Mustafa Camii ve Eski Cami. Bunlardan başkası mescitlerdir.

3 hamamı var, biri Paşa Hamamı ve biri Gülruh Sultan Hamamı; suyu, havası ve yapısı hoştur ki insanın yüz rengi kırmızı olup gerçekten gül yüzlü adam olur. Ve Sasa Bey Hamamı.

Ve tamamı bin adet dükkânlardır. Ve bir kârgir yapı 3 kubbeli bedesten vardır. Baştan başa kurşun örtülü imarettir. Bütün kıymetli eşyalar bunda mevcuttur. Bu hayrat da Gülruh Sultan'ın yapısıdır.

10 adet mamur ve şenlikli kârgir yapı hanları vardır. Bunlardan Paşa Hanı, Hüseyin Efendi Hanı, Kimyon Efendi Hanı, Boşnak Mustafa Efendi Hanı, Musa Efendi Hanı, Nebi Efendi Hanı, İbrahim Efendi Hanı, Emiroğlu Hanı, Kara Sinan Efendi Hanı, İstanbullu Hasan Efendi Hanı, Baltacı Mahmud Ağa'nın namazgâhı dibinde Mahmud Ağa Hanı, Kara Sinan Efendi Hanı ve pazar yerinde han gibi lonca yeri, kiremit örtülü taş direkli yapılardır. Bu iki yapının altında, pazar günleri kıymetli metaları olan tüccarlar alışveriş ederler. Biner adam sığar geniş örtülü meydanlardır.

Bu şehir içinde 7 medrese, 1 dârülhadis, 1 dâr-ı kurrâ, 23 sıbyan mektebi ve nice yüz âbıhayat çeşmeleri vardır. Bu akarsuların kaynağı şehrin doğu tarafında Gördük Hisar adlı kale dibinden Soğuk Pınar adlı berrak sudan gelerek büyük kehrizlerle şehir içinde her tarafa dağılır. Bundan başka bazı hanelerden caddeler üzerine ikişer üçer çeşme selsebil gibi akar 2 bin can besleyen çeşme vardır, diye şehir halkı övünürler.

Suyu ve havasının güzelliğinden mahbûb ve mahbûbesi misk ve amber kokulu saçlı, ceylân gözlü, şirin sözlü ve nur yüzlü güneş parçası olur.

Bütün halkı tüccardır. Giysileri baştan başa çuka ve değerli kumaşlardır. Taze civan yiğitleri serapa Cezayir levendi esvabı şeklinde daracık bağır yelekleri, bellerinde pala çatal bıçakları ve başlarında kırmızı fesler giyerler, cesur şahbaz dayı yiğitleri vardır. Ve hep garip dostu adamlardır. Nimetleri zengin, yoksul, yolcu ve komşulara boldur.

Çarşı pazarları içinde büyük çınarlar yetişmiştir. Her çarşısı birer çeşit gölgeli mesiregâh çarşıdır. Bunlardan Paşa Camii ve hamamı önünde bir geniş sofa üzerinde yüksek bir çınar vardır, gölgesinde 500 adam konup kahve içerler. Bu ağacın gölgesi bu sofayı ve diğer dükkânları kaplamıştır, altına asla güneş tesir etmez. Zariflerin toplantı yeri ve bir lonca yeridir. Bütün dostlar orada yalınayak başıkabak oturup tavla ve satranç oynarlar. Bu şehrin yolları genellikle böyle ağaçlık, gölgeliktir.

Bu şehrin yiyecek, içecek ve sanayiinin beğenileni: Evvelâ has ve beyaz mekik ekmeği demekle bilinen mekik gibi bir söbü ekmektir, misli meğer Şam'da ola. Zerdalisi, servi ağaçları, zeytini, inciri, üzümü, limon ve turuncu şehri süslemiş İrem Bağı gibi bir ılıman şehirdir.