Ustolni Belgrad (Székesfehérvár)

Ustolni Belgrad (Székesfehérvár) hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Evvelâ kalesi bir geniş ovanın ortasında, çevresi birer merhale uzak orman ve ağaçlığın ortasında bir verimli kırlıkta Şarviz Nehri kenarında bir sazlı, kamışlı, batak ve çatak içinde kıbleden batı tarafa uzunlamasına olup sanki sürahi su kabağı şeklinde düzgün, sağlam, dayanıklı ve şeddadi yapı kaledir. [14a]

Çepçevre büyüklüğü 6 bin adımdır. Ve 11 adet büyük tabyaları var ve dört tarafından lağım ve metris asla mümkün değildir, zira tamamen batak içindedir. Bir tarafında hendekleri yoktur. Gölünün çevresi bir günde güçlükle dolaşılır, 40-50 kulaç derin yerleri vardır, ama etrafları sığdır.

Çeşit çeşit balıkları olur, ama Kanije'nin gölü balıkları gibi güzel değildir. Zira Kanije balıkları eğir kökü yiyip eti misk ve ham amber gibi koku verip lezzetli ve güçlendiricidir, ama bunun balığı kötü kokuludur. Ancak reaya ve fakirler "'Balığı başıyla birlikte yedim" sözü üzere başını ve kılçığını bile yerler.

Böyle derin göl içinde kalenin duvarı 10 melik arşını yüksek ve 50 ayak enli şeddadi rıhtım dolma çimli ve horasani ile yapılmış palanka sağlam bir hisardır ki duvarlarının üstünde çadır ve çergeler kurulup paşalar cirit oynarlar. Bütün içerisi ve dışarısı meşe ve pelit ağaçlarıdır. Her sene çürüyen direklerini muaf olan kâfirler yenilerler.

Toplam 9 adet İskender Şeddi büyük tabyaları var. Evvelâ Toprak Tabya, Ulama Paşa Tabyası, Battal Tabyası, Karakaş Paşa Tabyası, Kral Tabyası, Tiryaki Haşan Paşa Tabyası ve Arslan Paşa Tabyası. Polata Tabyası başkadır, kaleye bitişik değildir, ama sanki Yecuc Seddi'dir.

Bu tabyaların her birinde kırkar ellişer adet balyemez uzun boylu Nemse ve Macar topları var ki bunda olan topların her biri altın gibi parıltı verir parlak toplardır. Her biri ikişer kale değip alet ve silâhlarıyla hazır toplardır ki bu toplara denk toplar meğer Kanije'de ola. Tamamı irili ufaklı 263 toptur. Bu kalede olan cebehanenin özelliklerini, gördüğüm kadarıyla anlatıp yazsak büyük bir kitap olur. Hemen cebehanenin çokluğu ondan belli ola ki kale kapıları arasında olan duvarlarda hazır olan silâhların çokluğundan belli ola.

İki kapısı var. Biri Budin Kapısı'dır ki doğu tarafı ile batısı arasına bakar 4 kat kârgir kemerli eğri büğrü sokaklı sağlam, dayanıklı, yeni demir kapılardır. Bu kapı üzerinde olan kulede bir dinlenme yeri ahşap köşkü var, bütün gönül erbabı orada has sohbetler ederler.

Bir kapısı da güney tarafa, Began Kalesi tarafında Polata Varoşuna açılır. Bu da eğri büğrü anayollu 4 kat demir kapılardır. Sanki her biri Acem diyarında Hazar Denizi kenarında Demirkapı Kalesi'nin kapıları gibi sağlam ve dayanıklı kapılardır.

Bu kapıların araları gece gündüz asker ile dolu olup tavla ve satranç oynanıp kalabalık ve gürültü olur ki anlatılmaz. Çeşit çeşit silâhlarla bezenmiş, kapıcılar ve bekçilerle süslenmiş geçiş kapılarıdır. Bu iki adet kapının önlerinde ikişer yüz adım uzunluğunda kazıklar üzerinde ahşap köprüler vardır ve her köprü üzerinde üçer yerden zemberekli makaralar ile her gece kalkıp kale kapısına yaslanırlar.

İç kalenin anlatılması: Büyük kalenin kıblesi tarafında kapukulu, cebeci ve topçular kalır bir küçük kaledir, ama bataklıktan tarafı gayet sağlamdır. Her tarafında karakolhane odaları olup yeniçeriler ve diğer askerler ta sabaha dek gülbâng çekip nöbet beklerler ve 24 adet kale ağaları kol dolaşıp uyuyan bekçi ve nöbetçileri azarlayıp uykularından uyandırırlar.

Zira bu kale de Kanije gibi Budin'den üç konak batı tarafa ileri kâfiristanda kalmış, sınır sonu hizasından daha ileri geçmiş, aman yeri bir kaledir. Yüce Yaratıcı sonsuza dek düşman şerrinden koruya.

…

Mescitlerinin özellikleri: Ustolni-Belgrad'ın içinde ve dışında 11 küçük ibadet yeri vardır. Bunlardan Karakaş Paşa Zaviyesi, Hacı Paşa Zaviyesi, Yeniçeri Ağası Zaviyesi ve Çeribaşı Mescidi. Bunlar meşhur mahalle mescitleridir.

Medreseleri: 3 adet medresesi vardır, ama dârülkurrâ ve dârülhadisi yoktur.

Sıbyan mektepleri: 7 adet ciğer köşelerinin öğrenim gördüğü sıbyan mektebi vardır.

Tarikat erbabı derviş tekkeleri: Hepsi 5 adet gönlü yaralı Al-i Abâ dervişleri tekkesi vardır. Bunlardan Budin kapısının dışında (—) Baba Tekkesi, ufak tefek gelen gidenlerin uğrağı tekkedir ki sadaka ile geçinirler. Gazi Süleyman Paşa merhum da tekkede gömülü olup herkesin ziyaret yeridir. Ve kale içinde (—) (—).

Cana can katan sebilhaneleri: Toplam 11 yerde susamışlara sebilhane var. Bunlardan bazıları, Karakaş Paşa Sebili, Dizdar Ağa Sebili, Yeniçeri Ağası Sebili ve Hacı Paşa Sebili.

İleri gelenlerin hanedanları, sarayları: Tamamı bu kale 1 içinde tam 1.100 adet mükellef, mükemmel, tek ve iki katlı kârgir güzel binaların hepsi şindire tahta örtülüdür, ama bunlardan Hacı Paşa Sarayı, Alaybeyi Sarayı, Dizdar Ağa Sarayı, Çeribaşı Hanesi, Surutlu Ahmed Sipahi Hanesi, daha başka bakımlı, güzel, bahçelice geniş evler vardır. Bütün sokakları baştanbaşa kaldırım döşeli geniş ve temiz yollardır.

Tüccar hanları: 3 adet misafir tüccar hanı vardır.

Can rahatı hamamları: Hepsi hepsi 1 adet hamamdır, ama çifte hamamdır. Nice saraylarda özel hamamları ve her hanede soba gusülhaneleri vardır, zira pak ve temiz halkı vardır. Gece gündüz din uğruna cihat ederler.

Çarşı bedesteninin anlatılması: Hepsi 200 adet dükkânları var, ama süslü değildir. Ve kârgir yapı bedesteni yoktur, ancak yine her mal bulunur. Bu şehir göl içinde olmak ile çeşmeleri yoktur.

Evlerdeki su kuyuları: Tamamı 200 adet ev kuyuları var, ama pazar meydanında ve Budin Kapısından dışarı (—) Tekkesi yakınında Kral Kuyusu adıyla bilinen bir âbıhayat kuyusu var ki sanki Kevser suyudur. Temmuz ayında soğuk olup kış günlerinde sıcak olmakla bütün şehir halkı bundan içip susuzluklarını giderirler. [15b] Hatta bu kuyunun etrafına Osmanlı askeri gelip konmuş, gece gündüz yüz binlerce asker bu kuyudan yüz binlerce kova su çekmişler, zerre kadar eksilmemiştir.

Surut büyük varoşu hakkındadır: Ustolni-Belgrad'ın güneyinde Polata tarafında Began Kalesi'ne gidecek köprü üzerinde büyük bir varoştur. Bu da cumbul batak derin göl içinde bakımlı, şenlikli ve süslü varoştur, ama yalın kat şarampav duvarlı, etrafı kazıklar ile çevrilmiş baştanbaşa çit palanka hisardır, dolma duvar değildir. Zira dolma duvar bataklık içinde durmaz, derin göldür ve çevresinde yine şarampav mazgallı dirsek köşebentleri ve şahi topları vardır.

Ve 2 kapısı var, biri kıble tarafına bakıp Began Kalesi'ne gidilir büyük kapıdır, ama kara pelit ağacından sağlam kapıdır, iki kattır ve büyük köprüsü var.

Bir kapısı da batı tarafa açılır Polata Kapısı'dır. Bu da iki kat ahşaptan sanatlı kapıdır. Bunun köprüsü de asma zemberekli dörder yerden makaralar ile kalkar köprüdür ki her gece kapıcılar bu köprüleri kaldırırlar ve her köprü üzerinde üçer yüz adam nöbet bekler. Zira bu kalenin bir korkacak yeri bu köprülerdir. Allah korusun.

Bu varoşta 2 Müslüman ve 6 kâfir mahallesi vardır. Müslüman ve kâfirlerin toplam 1.180 adet evleri vardır hepsi yine şindire tahta örtülüdür ve genellikle yalın kat fukara haneleridir, ama gayet geniş evlerdir.

Ve 2 adet cami vardır. Evvelâ Surut Camii, eski tarz eski bir camidir, ama cemaati çoktur. Biri de Polata Camii'dir. Gerisi 5 adet mescitlerdir. 1 tekkesi ve 80 kadar dükkânları var, ama hanı, hamamı ve başka imaretleri yoktur.

Rahip, bıtrik kiliseleri: Toplam 3 adet mamur kiliseleri vardır. İkisi Sırp ve Bulgarların ve biri Macar keferelerinindir.

...............(1 satır boş).................

Beşli Varoşu'nun özellikleri: Ustolni-Belgrad'ın Budin Kapısı'nın dışında, kuzey tarafta, hendek kenarında kefere zamanında 2 bin haneli büyük varoş imiş. Hâlâ birkaç kere kuşatma görmekle bu varoş harap olmuştur. Zira kâfirler bu kaleyi bir iki kere bu varoş tarafından almıştır. Onun için Osmanlı harap etmiştir. Hâlâ 100 kadar hane, bir mahalle camii, bir mescidi ve (—) (—) Baba'nın tekkesi kalmıştır, ama etrafında palanka hisarı kalmamıştır. Çarşı pazardan ve başka yapılardan bir belirti yoktur.

Rıdvan Cenneti bahçeleri gibi gezinti yerleri

Bu Beşli Varoşu'nun doğusu tarafında bir top menzili uzak mesafe yerlerin tamamı, dağları ve bayırları baştanbaşa 7 bin adet bağ, bostan ve bahçelerdir.

Bu bağların hepsinde birer maksure kulübe, oturacak yerler, mutfak ve âbıhayat kuyular vardır. Bütün Ustolni halkı üç ay burada safâ ederlerken birkaç kere kâfirler bu bağları basıp nice yüz Müslümanı esir edip götürmüştür.

Sonunda Budin Veziri Kara Murtaza Paşa bu bağların ortasında yüksek bir tepe üzerinde İstanbul'daki Galata Kulesi gibi yuvarlak ve yüksek bir kule inşa edip topları, tüfenkleri, 50 adet neferleri ve demir kapısı ile hazır bir kale olmuştur. Gece gündüz 50 yiğit nöbet beklerler.

Daha sonra Belgrad bağları imar olup çok olmakla bu kule yetmemiştir. Bağların bir uygun yerinde hâlâ vilâyet valisi Hacı Mustafa Paşa yüksek kale gibi bir kule yapmış ki Murtaza Paşa'nın kulesinden sağlam olmuş. Kapısını, 4 adam boyu yüksek, kemerler ile çıkılır demir yüksek kapı etmiş. Bunda da 50 yiğit, top, tüfenk ve diğer cebehaneler hazır olup neferleri nöbet beklerler. Eğer kâfirler bağlardaki adamlara gelirse 5 saat yerden kâfirleri görüp top atıp bağlardaki bütün insanlar kalelerin altına gelirler, zira kale yarım saat uzaktır.

Derhâl kaleden top seslerini işittiklerinde 3-4 bin adam bağlar içine gelip kâfirleri takip ederler. Eğer kâfirler bağlardan adam aldıysa kâfiri kova kova esirleri elbette bıraktırırlar. Eğer adam almadıysa ta Tata, Papa ve Pirespirim kalelerine kadar kovup elbette kâfirden esir alırlar ve sağ salim Belgrad'a gelirler.

Bu bağlarda sayısız, kıyassız, çeşit çeşit mesiregâhlar vardır, ama özelliklerini yazmaya vakit yoktur.

Tanrı nimeti seçkin meyvelerinden, 20 çeşit sulu üzümü, şeftalisi, armudu ve eriği boldur. Ve,

İnsanı dirilten havası: Gayet hoş olduğundan mahbûb ve mahbûbesi ve Macar güzelleri bir serhadde yoktur. Gümüş tenli, kulak memesi gibi yumuşak ve hoş kızları olur. Gerçi serbesttirler, ama hayâsız ve edepsiz değillerdir. [16a]

Kadınlarının giysileri: Siyah ferace giyip yassı terpuş takke giyip beyaz çember örtünüp edeplice gezerler, ama çarşı pazarda asla kadın görmek ihtimali yoktur.

Erkeklerinin giysileri: Bütün halkı kısacık çuka dolama giyerler. Kopçalı çakşır, renkli çuka kalpak, ihtiyarları beyaz Müslüman sarığı sarıp ayaklarına mahmuzlu kubadi pabuçlar giyip gezerler.

Özel lehçeleri: Bütün halkı Boşnaktır, çok iyi ve düzgün Macarca ve Nemsece bilirler, ama Türkçeyi o kadar bilmezler. Ancak hodi sedi bilir, başka söz bilmez gazilerdir ve gayet garip dostu, kerem sahibi, yumuşak huylu ve sakin adamlardır.

Gayet bolluk diyardır, bütün ovaları verimlidir. Ve bütün Sırp, Boşnak ve Macar reayaları gayet itaatkârdırlar. Ve bir okka beyaz ve has ekmek bir akçeyedir, bir okka koyun eti iki akçeye, sığır eti bir akçeye ve bir araba yükü kavun ve karpuz beş akçeyedir.

Ustolni-Belgrad külliyatı övgüsünün tamamlanması

...............(2,5 satır boş).................

Ustolni-Belgrad şehitleri ziyaret yerini bildirir

Budin Kapısı'nın dışında Gazi ve Şehit Süleyman Paşa, kendi tekkesinde yatar. (—) (—) (—)