Adana

Adana hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

(—) tarihinde kalesini Abbasîlerden Muhammed bin Reşid yaptı. Seyhan Nehri kıyısındadır ki onlar yapmıştır. Sonra 891 tarihinde Sultan Bayezid fethidir.

Kalesi Ceyhan Nehri kenarında bir alçak tepe üzerinde dört köşe sağlam ve dayanıklı kaledir. Fırdolayı büyüklüğü 500 adım olan küçük kaledir. Doğudan batıya uzunlamasına yapılmıştır. 7 kuledir ve üç tarafı hendektir. Doğu tarafı duvarını Ceyhan Nehri döver, insan geçemez. 2 kapısı var, biri kıble tarafına çarşıya bakar, biri doğuya açılır su kapısıdır.

Kale içinde 37 ev vardır. Ve bir küçük camii var, evler gibi bu da toprak örtülüdür. Hendeği içi baştan başa dut ağaçlarıdır. Dizdarı ve 20 neferi vardır.

Adana Eyaleti'dir. Bazı zaman arpalık olarak vezirlere verilir. Padişah tarafından hâss-ı hümâyûnu 1.095 bin akçedir. Sefer sırasında cebelüleri ile 1.200 asker ile sefer eşer. Adaletle 30 bin guruş tutar. Sancağında zeamet 43 ve timar 1059 adettir. Bunlar da kanun üzere cebelüleri ile 3 bin asker olup alaybeyisi ve çeribaşısı sancağı altında paşaları ile memur oldukları yere sefere giderler.

Eyaletinde olan seyahat ettiğimiz sancakları bunlardır: Evvelâ Adana Sancağı kuzeyinde Sis Sancağı, Adana'nın batısında Tarsus Sancağı, onun batısında Silifke Sancağı ve onun yıldız tarafında Alâiye Sancağı. Bu 5 sancağın alaybeyisi, çeribaşısı, timar ve zeamet erbabı vardır. Seferde paşaları askeri ile bir yere gelip Adana paşası ile sefer eştiklerinde 10 bin [asker olur]

Adana Sancağı'nda olan mamur kaleler bunlardır: Perendi kazasında Ayaş Kalesi, Hacılı kazasında (—) Kalesi, içine girmedim ve Kara İsa kazasında Anaşa Kalesi, bu kaleler mamurdur. Geride pek çok kale vardır.

(—) (—) (—) mevleviyet pâyesiyle ihsan olunur, şerif mollalıktır ve nahiyesi (—) adet köydür. Senede adaletle 10 bin guruş hasıl olur.

(—) kazadır ki zikrolunur: Evvelâ Adana tahtı kazası, Nureler yani Misis. Nur Dağı eteğinde olmakla Nur kazası derler. Ve Perendi kazası, Misis kazası ile bitişiktir. Doğusunda Kurtkulağı kazası, Haleb ve Şam yolu üzeredir. Sol tarafında Kınık kazası, Ceyhan Nehri'nin kuzeyinde Sarıçam kazası, batısında Karakışla kazası Adana'ya tabi, Dindarlı kazası, batısında Hacılı kazası ve onun batısında Kara İsalı yani Çakıt kazası. Adana Eyaleti'nde olup gezdiğimiz kazalar bunlardır.

Bu Adana şehrinde mevleviyet pâyesi ile saçaklı abâyı taşır müftüsü, nakibüleşrafı, sipah kethüdayeri, yeniçeri serdarı, dizdarı, neferi ve ayanı eşrafı vardır.

Kalesinin batısında ve kuzeyinde olan büyük varoş kule içinde değildir. Ama her sokak başında kale kapısı gibi tedribe kapıları vardır. Her gece şehir subaşısı tarafından bekçiler kapatırlar.

Varoş yuvarlak olarak yapılmıştır. Bahçeler kenarınca yaya dolaştım, 8.700 adımdır. Yer yer bahçelere çıkacak yollarında derin hendekler kesmişlerdir. Bu büyüklükte olan büyük varoş içinde (—) adet mahalle ve 8.700 toprak ve kireç örtülü kat kat bağ ve bahçeler içre saraylar ve başka ayan haneleri vardır. Bütün evlerinin duvarları düzgün kerpiçtir.

...

Ve 22 medrese vardır, zira âlimleri gayet çoktur. Dervişleri ve salihleri hesapsızdır ve gayet ehl-i sünnet ve'l-cemaat musallî halkı vardır.

1 dâr-ı kurrâ ve 3 dârülhadis vardır. Pîrî Mehmed Paşa ibn Ramazan Medresesi, yayla sahibidir. Ve 40 sıbyan mektebi vardır.

Ve 2 hamamı var, biri yalı tarafında Paşa Hamamı derler, suyu ve havası hoş, aydınlık hamamdır ve biri çarşı içinde Eski Hamam.

Ve 17 hanı vardır. Bunlardan mükellef çarşı içinde Ramazanoğlu Hanı, 120 ocak büyük handır. Bu hanın etrafında olan 360 kârgir bina dükkânlar tamamen Ramazanoğlu yapısıdır. Bundan başka bu şehir içinde 730 dükkân vardır. Kale gibi bedesten de Ramazanoğlu'nundur.

Ve 2 imarettir, gelen geçenlere teklifsiz sofrası devamlı açıktır.

Üç yerde çeşmesi vardır. Ceyhan Nehri'nden dolaplar ile su kemerlerinden hamam, camilere ve çeşmelere gider.

Ilıman vilâyet olmakla kaldırımı yoktur, pâk toprak yollardır. Ama çarşı pazar içre duvar kenarlarında yaya kaldırımları vardır.

Bu şehrin dört tarafında "1 bin bağ ve bahçe öşür verir" diye söylenir.

Bu şehir içinde (—) adet handır. Ramazanoğlu Hanı, Pamuk Hanı ve Suhte Mahmud Paşa Hanı, gayet geniş meydanlı büyük handır.

Bu şehrin zemini Ceyhan Nehri'nden yukarıda olup bir şekilde su gelmek imkânsız olup yukarıda yazılan büyük dolap Gazi Ramazanoğlu'nun hayratıdır. Öyle yüksek dolaptır ki (—) (—) (—) Adana şehrinde olan bütün mahlûklar su ihtiyacını giderirler. Boyu 40 arşındır ve 70 kantar demir ile (—) (—) (—) dahi sesi bir saat yerden duyulur büyük hayrattır. Böyle büyük şehre bu dolap yetmeyip her evde (—) (—) (—) su çekerler.

Ceyhan Nehri: Sivas Vilâyeti dağlarından çıkıp bu Adana şehrinin kenarından geçip (—) (—) [Akdeniz'e karışır]. Bu nehir üzerinde olan şehrin geçiş yeri köprüsü Takyanus yapısıdır. Ancak Memun Halife tarihleri vardır. 16 adet Kisra kemerlerine benzer büyük gözlerdir. 5 göz de başka köprü gözleri gibi küçük gözlerdir. Onlarla toplam 21 göz köprüdür. Doğudan batıya boyu 550 germe adımdır. İki başında kale kuleleri gibi mazgallı ve dirsekli kuleler vardır ve birer sağlam kapıları vardır. Gece gündüz bekçileri gözcülük edip kale tarafındaki başında olan kulenin kapısında gelen geçen tüccar taifesinden bâc ve gümrük alınıp kale kullarına gelir kaydolunmuştur. Kaçan köle ve başkalarını bağlayıp sahibine verirler.

Bu şehrin Temmuz'da havası gayet ağır olduğundan bahar günlerinde bu beyti söylerler. Beyt:

Bahâr erdi yine hengâm-ı geşt-i gülsitân oldu,
Güzel seyreylemek uşşâk-ı zâre râygân oldu.

deyip küçük büyük, yaşlı genç, zengin yoksul herkes Ramazanoğlu Yaylası'na çıkıp, herkes mahpushanesinden çıkıp çeşit çeşit cilveler eylerler.

O yaylada herkesin mülkü, emlâki, bağı bahçesi vardır. O geniş ferahlatıcı kırlarda zevk ü safâlar edip mahbûb ve mahbûbesi hava alıp dinçleşirler. Ancak Adana'da paşa, molla, garipler, tüccarlar ve gelen geçen yolcular kalır.

Bu şehrin yiyecek ve içeceklerinden limonu, turuncu, zeytini, inciri, narı, şeker kamışı ve pamuğu gayet çoktur ki her yere pamuk bundan gider. Genellikle halkının kârları odur.

Halkı genellikle bülühtür [saftır], yani Oğuz taifesidir. Oğuzlar hakkında Peygamberimiz, "Cennet ehlinin çoğu [bülüh] iyi tabiatlı, kötülük düşünmeyen kimselerdir" [hadis] buyurmuşlardır. Bir alay Türkmen kavmidir. Hepsi külâh üzere beyaz sarık ve Muhammedi taylesan sarkıtırlar. Ve çuka feraceler ve elvan boğası kaftanlar giyerler.

Bütün kadınları ayaklarına sarı çizme giyerler. Sivri takke üzere beyaz çarşaf bürünüp gayet ehl-i perde gezerler.

Halkı gayet garip dostudur. Arabistan ile komşu olduğundan Arapça konuşurlar. Arap, Tat, Fellah, Rum, Ermeni ve Yahudi var büyük bir şehirdir.

Geniş vilâyeti mamurdur. Mamulleri iyidir. Özellikle has ve beyaz ekmeği meğer Macar vilâyetinde ola. Ovalarında ekinlikleri geniş, hayır ve bereketleri çok, nimetleri boldur ve büyük akarsuyu Ceyhan Nehri akmaktadır.

4. iklimin ortasıdır. Uzun günü 14,5'tur. Vasati arzı 36 derece ve 22 dakikadır. Kısacası mamur şehirdir.