Sivas

Sivas hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Evvela Sivas şehrinin kuzey tarafı ensesindeki dağlara Sıpnişan Dağı ve Tuzasar (Tuzhisar) Dağı derler. O yüksek dağların eteğine kurulmuş büyük bir şehirdir. Bütün evlerinin yüzleri kıbleye doğru, Sivas Sahrası'na Eğriköprü tarafına bakmaktadır. Aşağı, Timur harap ettiği kale düzde yapılmış olup fırdolayı büyüklüğü 10.500 adımdır.

Timur'un Sivas'ı harap ettiğinin tarihidir:

Der-harab ez ateş-i ceyş-i Timur
Der-şuhur-ı sal-i tarih-eş "harab" Sene 803 [1399-1400]

Gerçi haraptır, ama gayet sağlam ve dayanıklı rıhtım dolma, horasani tuğla ve taş yapı büyük bir kaledir. Yer yer burç ve bedenleri vardır, ama nice yerleri haraptır. Yine az şey ile tamir olunması mümkündür.

Bu aşağı harap hisarın fırdolayı çevresinde toplam beş adet kapı vardır. Evvela doğu tarafa Kayseri Kapısı, yine doğu tarafa Pelaş Kapısı, yine doğuya Tokmak Kapısı, kuzey tarafa Cancun Kapısı ve yıldız tarafına Pulur Kapısı. Gerçi bu kale kapıya muhtaç değildir, nice yerlerinden arabalar girer.

Bu aşağı varoş kale içinde toplam 4.600 bağsız ve bahçesiz abıhayat sulu ve toprak ile örtülü bakımlı haneler vardır.

Tamamı 40 adet mahalledir. Evvela Kayseri Kapısı Mahallesi, Ermenilerdir, iki mahalledir. Bir Rum Mahallesi vardır, Yahudiler asla yoktur. Ondan Ağcabüke Mahallesi, Örtülüpınar Mahallesi, Köhne Civan Mahallesi, Çarşı Mahallesi, Meydan Mahallesi, Oğlan Çavuş Mahallesi, Ağa Değirmeni Mahallesi, Bezirci Tarlası Mahallesi, Bıldır Pazar Mahallesi, Şayak Çoban Mahallesi, Kale Ardı Mahallesi, Hacı Zahid Mahallesi, Ulucami Mahallesi, Pulur Tepe ve {---) (---) (---) (---) Mahallesi. Bütün mahalleler bunlardır, bakımlı ve meşhurdurlar.

İki adet iç kalenin şekilleri: Birbirlerinden bir ok menzili uzaklıktadır.

Biri kıble tarafına Yüksek Kale (---) tarihinde Çelebi Sultan Mehmed yapısıdır. Dörtgen şekilli dört köşe, hendeksiz, yalın kat, iki kapılı ve bir topraklı tepe üzerine yapılmıştır. İşlek kapısı kıble tarafına, aşağı şehre açıktır. Ve bir kapısı doğu yönüne uğrun kapıdır, daima kapalıdır. İçinde 200 neferat hanesi, bir camii, tahıl anbarları, su sarnıcı, cebehanesi ve 40 küçük şahi topları vardır. Bu kale bütün şehre havaledir ve Paşa Kalesi'nden yüksektir.

Paşa Hisarı iç kalesinin şekli: Bütün Osmanlı memleketlerinde beylerbeyiler, vezirler iç kalelerde otura gelmemişlerdir, ama Diyarbakır'da ve bu Sivas'da paşaların iç kalede oturmaları kanundur. Zira bu Sivas'ın paşa olduğu aşağı hisara yukarı iç kale hisarı havaledir. Paşası isyan etse aman vermeyip yukarı hisar topları Paşa hisarını harap eder, ama bu Paşa hisarını Timur harabından daha önce 486 [1093] tarihinde Selçuklu Sultanı Alaeddin Keykubad tamir etmiştir. Fırdolayı iki kat yontma taş ile yapılmış sağlam bir kaledir. Bütün çevresi 1.500 adımdır ve bir alçak hendeği var. [75a]

Kaleyi hendek kuşatmıştır. Tamamı 20 adet kule ve 680 beden dişleridir. Duvarının boyu 27 melik arşını yüksekliktedir. İki kapısı var; biri kuzey tarafa dağ yolu tarafında şehzadelerin mezarlığına çıkar iki kat demir kapıdır. Daima dizdarı ve gözcüleri bu kapının iç yüzünde bekçilik ederler. Bir kapısı kıble tarafına açılır, aşağı şehre gider.

Bu kale içinde toplam 300 adet dar ve kasvetli bağsız ve bahçesiz toprak örtülü bakımlı haneler vardır. Paşa Sarayı bundadır. Daha önce dar ve basık bir dam idi. Murtaza efendimiz çeşitli odalar, holler, divanhane ve iç oğlanlarına odalar ve bir hamam inşa edip ihya etti.

Bu kalede de bir cami, bir hamam ve bir medrese vardır. Ve on kadar da dükkançeleri vardır. Bu aşağı kale yukarı iç kaleden bakımlı ve süslüdür. Zira paşa burada oturduğundan haftada dört kere divan olup büyük kalabalık olur.

Bu kale dağ eteğine yapıldığından dörtgen şekilli yapılmıştır. Abıhayat suları vardır, ama öbür yüksek kale halkın geçit ve uğrak yeri olmadığından insanlar oraya varmazlar. Ancak celali ve cemali korkusundan şehir ileri gelenlerinin bütün değerli eşyaları bu yukarı kalede saklanmaktır.

Bu Sivas şehrinin eğer bu iki iç kalesinde ve aşağı Timur'un harap ettiği varoş kalesinin toplam olarak içinde ve dışında 6.060 hane vardır, tas-tamam.

…

Sultan çarşısının özellikleri: Tamamı 1.000 adet süslü dükkanlardır. Ulucami yakınında bedesteni bakımlıdır. Sipahpazarı meşhurdur ve saraçhanesini Sultan Murad validesi, Behram Ağa yeniden kargir yapı olarak yaptırmıştır. Ana yol üzerinde bir tertip dizilmiş, üstleri kapalı bakımlı saraçhanedir. Debbağhanesi, haffafhanesi (ayakkabı, terlik ve saire yapan ve satan) ve kuyumcular işliği başka güzellikler çarşısı, süslü dükkanlardır.

Sivas halkının yüz renklerinin özellikleri: Suyunun ve havasının tatlılığından halkı tenperver ve buğday benizli, kırmızı yanaklı adamları olur.

Sivas halkının giysileri ve dilleri: Seçkinleri çeşit çeşit değerli elbiseler giyerler. Orta hallileri londura çuka (kumaş çeşidi) ve renkli boğası (astarlık seyrek dokunmuş bez) giyerler. Dilleri Türkçe ve Kürdçe konuşurlar. Ermeni vilayeti olduğundan genellikle bütün halkı Ermenice konuşurlar.

Mahbub (güzel) ve mahbubelerinin özellikleri: Yer yer mahbubları olur, ama tez sakal sahibi olur, ama mahbubesi sağlam vücutlu bakireleri olur. [76a]

Havasının ve suyunun anlatılması: Suyu tatlı ve gayet soğuktur. Temmuz ayında sanki buz parçasıdır, ama havası gayet sert olduğundan bağ ve bahçesi yoktur, ama hububat mahsulatları çoktur. Bütün dağları çıplaktır, ağaçları yoktur.

İkliminin anlatılması: Dördüncü gerçek iklimde ve on yedinci örfi iklimde ilmi usturlab ile bulunmuştur. Enlemi (---), boylamı ( ---) ( ---) ve en uzun gecesi ( ---)

Tahıl mahsulatının anlatılması: Buğdayı, arpası, nohudu ve mercimeği gayet çok olur. Bir kilesi kırk kile ürün verir. Bir okka (1 okka=1283 gr) ekmek bir akçeyedir ve altı okka bir at yemi bir akçeyedir. Ve şebekeli bostanları gayet çoktur.

Sanayiinin beğenilenlerinin anlatılması: Evvela pamuk bezi gayet beyaz ve incedir. Bir çift pabuç ve mest 15 akçeyedir. Ve içi al boğası kaplı ağavat çizmesi 30 akçeye ve hoş yorgan yüzleri ve basma nakışlı perdeler birer ruh'adır (dörtte bir, çeyrek).

Yiyeceklerinin ve içeceklerinin özellikleri: Evvela has ve beyaz kirde ekmeği, kete çöreği, tavuk böreği, herisesi ve tovğa çobrası yeryüzünde yoktur. Narı Maraş'dan, pekmezi Ayntab'dan, üzümü Amasya'dan, şırası (---) gelir.

Salih şeyhleri, alimleri ve eşrafının anlatılması: Evvela müttaki ve mütedeyyin Şeyh Hazret-i Arpacızade, Bekir Efendi, Abaza Deli Dilaver Ağa, Koca Ali Ağa, Selam Çelebi, Hacı Kerim Çavuşzade ve Nasıf Ağa'ya Ömerbeyzade derler, Müfti Ahmed Efendi ve Sivasi Şeyhi.

İbret verici kiliselerinin isimleri ve anlatılması

Tamamı (---) adet Ermeni ve Rum kilisesi vardır. Bu diyarda kiliselere vang derler. Şehrin kuzeyi tarafındaki Tuzaşar Dağı eteğinde,

Eski Kilise: Geyümers yapısıdır derler. Türkçe Tuzhisar vangı derler, zira bir lezzetli tuzu hasıl olur, ama Ermeniler Site Kabid derler. Bin atlı konar ve göçer. Herkese nimeti boldur.

Gelenlerin gönlünü hoş tutup ruhbanları ve muğpiçeleri gelenler ve gidenlerin önüne durup hizmet eder. Bir Nakkaş Mani gibi bir papası var, ismi Nürdik ruhban idi. Haşa ki papas olaydı. Halim-selim, yumuşakhuylu, dedi-kodudan uzak, ruhban yapılı güzel konuşan bir yiğit idi. Hatta Murtaza Paşa efendimizin inşa ettiği Sivas Sarayı'nın bütün yapılarını bu rahip bukalemun nakşı etmiştir. Bütün ilimlerde, hey'et, hikmet, yıldızlar ilminde ve diğer felsefi ilimlerde olgunluğa ermişti, ama "Allah kime yol gösterirse, işte yolu bulan odur ... " [A'raf, 178] ölçüsü üzere yanlış inançta kalmış görünür bir Mığdısi idi. Oradan,

Sıpnişan Kilisesi: Bu da şehrin kuzeyinde dağın eteğinde acaip ve garip yapılı bir Ermeni kilisesidir. Hind ve Sind muganından (ateşe tapanlar) adaklar gelir, ama her gece 100-200 misafire yemek çekip atlarına çul ve torba çıkartmazlar. Ve buna yakın ibret verici,

Meryem Ana Kilisesi: Bu da dağ eteğinde eski yapı bir Ermeni kilisesidir.

Şehir içinde çarşıdan yukarı kaleye giderken ana yola yakın Meryem Ana kilisesi. Oradan Kayseri Kapısı'na yakın sağ tarafta Acaip,

Hızır-İlyas Kilisesi: Evkafı çoktur. Bütün Ermeniler bu kiliseye itibar ettiklerinden başka Sivas şehrinin zarifleri bu kiliseye varıp içip eğlenirler, bir misafirhanedir. Ve yine şehir içinde Pehlice Değirmeni yakınında,

Aya Yorgi kilisesi: O kadar mükellef yapı değildir, ama Ermenilere rağmen Rumlar bu kiliseyi gayet süslü etmişlerdir. İstanbul patriğinden her sene adakları gelir.

Rumların bundan gayri ve Ermenilerin yazılan beş adet kiliselerinden başka büt-gedeleri yoktur.

Bu şehirde Frenk, Yahudi, Çingene ve Acem oturmaz ve Yahudi asla yaşamaz, ticaret edip giderler. Bütün şehrin Hıristiyan haracı ( ---) adet haraç verir keferesi vardır ve ( ---) adet hane-i avarıza bağlıdır.

Tamamı 31 örfi vergiler verir itaatkar ve bağlı reaya ve berayası vardır. Her sene padişah tarafına bu şehirden padişah malı toplam 1.100 kese hasıl olur. 200 kese de vezirine hasıl olur. Cenab-ı İzzet mallarına bolluk ve bereket vermiş bir diyardır.

Bütün tarihçiler bu Sivas şehrine "beldelerin anası" demişler ve tüccarlar ve seyyahlar da "Rum şehri" demişler. Acem dilinde Arpaçukuru diye isimlendirmişler. Gerçekten de beldelerin anasıdır. Bütün Arabistan'da kıtlık ve yokluk olsa dünyanın anası Mısır bütün Arz-ı Mukaddes'i, doğu illerini, batı illerini ve Irak toprağım doyurur, ama Rum diyarında, [76b] Yunanistan'da Makedonya ülkesinde buğday kıtlığı olsa bu beldelerin anası olan Sivas vilayeti o vilayetleri doyurur. Bu yüzden beldelerin anası diye isimlendirmişlerdir.

Gerçekten de bir toprakları geniş, bolluk ucuzluk yer, vilayeti geniş, bütün halkı mutlu, ülkesi güzel ve beğenilir, ekinlikleri bol, hayrat ve berekatları çok, halkının nimetleri çok bol, her taraftan pınarları ve ırmakları kaynar ve akar şenlikli bir şehirdir. Gerçi Türkmen ve Ermeni diyarıdır ama halkı gayet garip dostu olduklarından her gece hanlarda kalan garip ve kimsesizleri hanelerine davet edip ikram edip üç dört gün hizmetinde olup hayır dualarım alırlar. Her hususta ta bu derece bolluk içinde büyük bir şehirdir.

Bu Sivas şehrinin doğu tarafında Erzurum şehri, Niksar tarafından 8 konaktır. Kuzey tarafında Amasya Kalesi, Merzifon ve Ladik dörder konaktır. Batı tarafında Tokat Kalesi üç menzildir. ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---)