Eski Kırım

Eski Kırım hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Kalesi batı tarafıyla doğu yönü alçacık topraklı zemindir ki alçak dağların arasında bir geniş öz içinde bir düzlük yere kurulmuş büyük şehir imiş. Kalesinin büyüklüğü çepçevre 17 bin adım bir dörtgen şekilli, yontma ve cilâlı taş yapı, hoş bir kale imiş. Hâlâ bazı yerlerinde duvarlarının yıkılan kısımları açık seçik bellidir.

Bu eski Kırım geçmişte öyle mamur, bakımlı büyük şehir imiş ki bin adet eski padişahların mabetgâhı var imiş. Bir kimse bir kimsenin camiine varıp ibadet etmeye tenezzül etmeyip kendi adamlarıyla yine kendi yaptırdığı camiinde namaz kılarmış.

Bin adet aydınlık hamamı, 40 bin adet dükkân, bin adet büyük yapı hanlar, 360 medrese, 40 adet ziyafet evi imaret, bin adet sıbyan mektebi, 2 bin adet hayat kaynağı çeşmeler, 300 adet derviş tekkesi, 3 yerde bedesten, 7 adet kapanhane, 2 bin yerde susamışlara sebilhane, 3.600 Müslüman mahallesi, bin adet kefere, Yahudi ve muğan mahallesi, 2 bin adet ayan eşraf sarayı, 300 adet kervansarayı 600 yerde memleketinden ayrı bekâr hanları, 70 adet şifa yurdu, 600 adet un öğüten su değirmenleri, 40 bin adet evlerde su kuyusu, 300 adet genç ve yaşlı insanların dinlenme yeri, 2 merhale yerde 176 bin adet ileri gelenlerin İrem Bağları ve toplam 860 adet Mığdisî rahibi kiliseleri, sözün kısası bu büyük şehrin bir ucundan sonuna kadar bir merhale yer imiş.

Bu büyük şehir mamur iken o asırda yeryüzünde mamur olan büyük beldelerin ilki Elburz Dağı dibinde Irak-ı Dadyan şehri, Bakühan şehri, Alatır şehri, büyük belde Ejderhan Sarayı, Ejderhan şehri, Irak bölgesinde Medayin, büyük belde Küfe, Nûh-âvînd, yani Nihavend'dir, Çin şehri, Maçin şehri, Kâşgar şehri, Dabul şehri, Mısr-ı Kâhire-i Muizziye, Şam-ı Dârı's-selâm, Halebü'ş-şehbâ, Antakya, Kayseri, Konya, [137b] Sivas şehri, Bursa Kalesi, Kostantiniyye Kalesi, Kavala Kalesi, filozoflar şehri Atina, Paris şehri, Kurtuba şehri, Amsterdam şehri ve Kamerü’l-kum Kalesi şehri, yani Akkirman.

Bu sayılan şehirler ve kaleler birer günde devredilemez büyük şehirler iken bu Eski Kırım şehri adı geçen şehirlerden daha büyük, bakımlı ve şenlikli imiş. Hâlâ bu yapılarının kalıntıları ve kubbeler bir fersah yere kadar tamamen durur. İçlerinde insan olmayıp baykuş ve kargalara yuva, karınca, yılan ve çıyanlara mekân olmuş bir harap şehirdir.

…

Tamamı 5 adet mihraptır. İkisi Cuma, diğerleri mahalle mescitleridir.

Ve 1 adet eski hamamı var.

Ve 4 adet Müslüman mahallesi, 1 Yahudi mahallesi ve 5 adet Rum ve Ermeni mahallesi vardır.

Ve 500 adet yine yer yer tek ve iki katlı kârgir yapı ve kiremit örtülü mamur evleri var, ama birbirlerinden seyrek hanelerdir ki komşuları gidip bazı evler meydanda kalmıştır. Eski şehir içinin gerisi bağ ve bahçeler, çayır ve tarlalardır.

2 derviş tekkesi, 2 medresesi, 1 adet sıbyan mektebi, 1 ham ve 20 adet kiremitçi ve testici dükkânları var ve 20 adet de başka çarşı dükkânları var.

Bu eski şehir içinde iki yerde dere vardır. Eski zamanlarda onların kenarında olan yapıların harap olmuş kalıntılarını yazsak bir harap-nâme olur. Suyu ve havası gayet hoştur.

Beğenilenlerinden: Beyaz gömeç balı yeryüzünde benzeri yoktur. Zira ham amber gibi güzel kokusu olup yiyen insanların beyinleri kokulanıp balını ve sarı yağını vilâyet vilâyet testiler ile hediye götürürler. Onun için tüm kefereleri bal ve yağ koymak için toprak testi işlerler. Ve bir amber kokulu Çin toprağı gibi temiz toprağı var ki türlü türlü sürahi bardaklar, çanaklar ve hoşaf kâseleri işlenir.
...
Sözün özü kısası, eğer bu eski şehirde olan sayısız hesapsız han, cami, hamam, mescit, tekke, medrese ve başka nice kere yüz bin adet içinde insan olmayan yapıların tarihlerini yazsam hemen bir tarih mecmuası olur. Hâlâ yüz binlerce adet büyük bina, henüz usta mühendis elinden çıkmış gibi sağlam olduklarından hâlâ dururlar. Ama baykuş, karga, kukumav kuşu ve yarasa kuşlarına yuva olmuş bir harap büyük şehirdir. Bu yaşımızdan sonra yine mamur ve şenlenmiş olarak görmemizi Cenâb-ı Allah nasip ede amin.