Hatvan

Hatvan hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Bir top menzili doğu tarafında bağlar bayırından uzak geniş bir ovada Zakve Nehri batağı ve çatağı gölü içinde sanki bir kulpsuz bardak gibi yatar bir kaledir. Mesela bardağın karnı varoşudur ve bardağın boğazı iç kalesidir. Bu kale Kanije gibi, Sigetvar ve Ustolni kaleleri gibi palanka çit, dolma, rıhtım ve 3 kat sağlam ve dayanıklı kaledir ki her kat duvarının aralarında derin ve geniş hendekleri vardır. Her hendeğin içinde Zakve Nehri suyu dolu olup içinde balıkçı kayıkları gezer. Ta uzun bir top menzili etrafı böyle bir derya gibi göl bataktır.

Bu narin kale çepçevre bin adımdır ve 8 adet büyük tabyadır. Üçü kârgir tuğla yapı, İskender Şeddi büyük tabyalardır ki her biri batak içinde kaplumbağa gibi yatar büyük burçlardır. Bu 8 tabyalar üzerinde 21 adet uzun balyemez topları var, geride büyük küçük 86 adet topları var ki burçlarında hazır toplardır. Ve diğer silâh ve cebehanesine sınır yoktur.

Ve 2 adet kapısı var. Büyük kapısı kıbleye doğru açılır, 3 kat sağlam kapılardır. Aralarında kale neferleri hazır olup kalenin dinlenme yeri bu kale kapıları arasıdır. Her kapı önünden bir kat ağaç köprü ile geçilir, bu köprüler üçer yerden her gece kalkıp kale bir adada kalır, bir yerden geçmek mümkün değildir. Kapıların kemerleri şeddadi kârgir yapı hoy kulelerdir ki büyük kapı kulesi üzerinde bir ibretlik saat kulesi var, çanının sesi Sonlok'ta ve Değirmenderesi'nde duyulur bir heybetli saat çanıdır.

Bir kapısı da batı tarafa açılır küçük kapıdır. Bundan içeri araba girip çıkamaz, atlı ve yaya kapısıdır.

Bu kapıdan taşra hendek aşırı bir at değirmeni vardır ki çarkları Macar tarzı ibretliktir.

Bu iç kale içinde 500 adet daracık evleri var, asla bahçeli ve ağaçlı haneleri yoktur, hepsi ahşap yapı ve baştanbaşa şindire tahta örtülü evlerdir. Bunlardan Paşa Sarayı ve Alaybey hanesi mükelleftir.

Tamamı (—) mihraptır. Biri Süleyman Han Camii [35a] iken kâfirler yaktıktan sonra imar olup III. Mehmed Han Camii olmuştur. Ve Budinli Hacı İbrahim Camii, tahta örtülü ve kârgir minareli gayet sevimli aydınlık camidir. Bir mahalle mescidi, (—) adet medresesi, 2 adet sıbyan mektebi, (—) adet derviş tekkesi, (—) adet tüccar hanı, 1 adet basık küçük hamamı ve 53 adet dükkânları var.

Bütün sokakları baştanbaşa tahta döşelidir, zira bu kale bataklık içinde olmakla kaldırım döşeli değildir.

Hatvan Varoşu'nun şekli
Yukarıda yazılı büyük kapının hendeği dışında büyük bir varoştur. Onun da çevresi palanka kaledir, ama o kadar sarp palanka değildir. Yine etrafında tabyaları, dirsekleri, mazgalları ve yer yer şahi topları vardır. Bunun da iki kapısı vardır. Bunun kapı önünde Zakve Nehri üzerinde 3 kat köprülerin yanında 3 göz su değirmenleri maşaallah çark-ı felek gibi dönüp ince un öğütürler.

Bu varoş içinde 200 kadar tahta örtülü ve tahta havlılı evler vardır, çoğu fukara haneleridir, ama geniş evlerdir. Camileri, han ve hamamları ve çarşı pazarları yoktur. Büyük varoş kapısı hendeği köprüsü başında,

Hasan Baba ve ona yakın Velim Baba ziyareti, gazilerdir, suları aziz olsun.

Şehrin tüm mezarlığı bu taraftadır; zira bu mahal topraklıktır, bataklık ve çataklık değildir. Tamamen şebekeli bostanlar ve poyata (baraka) evleridir. Bütün bağ ve bahçesi bu kalenin doğu tarafına bir top menzili uzak mesafede bir yüksek bayır üzerinde bin kadar vardır. Karakolhaneleri vardır, zira kâfirlerden korkulur.

Suyu ve havası gayet hoştur ve bütün halkı gece gündüz Seçan, Filek, Germat ve Semendire kâfirleriyle cenk ederler, gayet gazi şahbaz yiğitleri vardır. Zakve Nehri Seçan dağlarından gelip bu Hatvan Kalesi batağından geçip kıbleye doğru akarak bir günde Sonlok Kalesi hendeğinden geçip hemen kale dibinde büyük Tise Nehri'ne karışır.