Milas

Milas hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

(—) tarihinde Menteşe oğlu Ahmed Gazi Bey, Cemşid neslinden Milyas adlı bir Rum kralının elinden fethetmiştir. Sonra 844 tarihinde Osmanlılardan Gazi Hudavendigâr fethidir. Menteşe sancağı toprağında Menteşe oğlu Ahmed Gazi vakfıdır.

150 akçe kadılıktır ve nahiyesi 75 pare mamur köylerdir. Kethüdayeri, yeniçeri serdarı, ayanı eşrafı, nakibi ve müftüsü vardır. Ancak kalesi yıkılmakla dizdarı ve neferi yoktur.

Şehri, Milas Ovası'nın batı tarafında Sudre Dağı'ndan bir top menzili uzak bir taşlıklı bayır üzere bin haneli tamamen kârgir evli, üzerleri toprak örtülü bağlı, bahçeli, limon, turunç, nar ve İncirli şehirdir.

Tamamı 12 mahalle ve 7 mihraptır. Bunlardan görmeye değer Cami-i Kebir şehrin kuzeyi tarafında kurşun örtülü, beş kubbeli ve bir düzgün minareli ibretlik güzel bir camidir. Dört tarafında duvarları tamamen gök parlak mermerdendir. Onun için Etrak taifesi Gök Cami derler. Kıble kapısı üzere ta yukarı kemerde bu âyet ve tarihleri yazılmıştır. Tarih: "înnemâ ya'nıürü mesâcidallâh.. ./Allah'ın mescitlerini ancak Allah'a ... iman eden kimseler imar eder." [Kur'ân, Tevbe, 18]. Daha altında kapı çerçevesi mermeri üzere:

"Bismillâhirrahmânirrahîm, Emera bi-inşai hâzihi'l-'ımârati'lmübâreketi fî eyyâmi devleti el-melik es-Sultan Celâleddîn Bayezid Han bin Murad Han bin Orhan bin Âl-i Osman 'ızze nasruhu mebâne binayı Zeyneddîn bin Hâce Pîr Özbek dâme ızzuhu ve zâde tevfîkuhu ve ammerehu min yevmi'l-ahed fi's-sâdisi ve'l-'ışrîrıfî şehri Saferi'l-hayr sene seb'a ve seb'în ve seb'a mie" [26. S. 777 ] böyle yazılmıştır.

Çarşı içinde vilâyet fatihi olan Gazi Ahmed Bey Camii de ibretlik sanatlı güzel bir camidir. Kıble kapısı üzere tarih:

“Bismillahirrahmânirrahîm, Benâ hâzihi'l-camie'l-kebîr el Emîrü'lmu'azzam es-Sultanü'l-mükerrem malikü rikâbı'l-ümem mevla'l-mulûki'l-Arab ve'l-Acem Gazi Ahmed Beğ tavvelallâhu 'ömrehu ve İbnü'î-merhûm el-magfûr es-Sa'îd eş-Şehit el-mes'ûd intebehümüllâhu bihubûbi'l-cennâti İbrahim Beğ bin Orhan Gazi bin Elbistan ferağa min imareti hâzihi'l-Camii'l-cedîd f î evveli cumâdi'lâhir sene semânîn ve seb'a mie' ' [1. C. 778] yazılmıştır.

Salahaddin Camii eski tarzdır. Yalk Camii de eski tarzdır. Bunlardan başka mescitlerdir.

2 hamamı var, biri Eski Hamam ve biri Yeni Hamam. O kadar aydınlık ve havadar hamam değillerdir.

2 hanı var, ama Kurşunlu Cami Hanı gayet büyük handır ve kârgir büyük binadır. Ve 50 kadar dükkânları var.

Bu şehrin bütün ürünü tütündür. Tüm ovası, kırları tütündür. Nice bin yük bağlanıp kervan olup bütün Anadolu'ya tütün bundan gider. Suyu ve havası gayet ağırdır. Eşeği ve cinleri sıtma tutar.

Bu şehre beddua olmuştur. Sebebi odur ki eski zamanda Mısır'da bir büyük kıtlık olup bu Milas şehrinden malları ile tahıl isterler. Bu şehir halkı bir buğday tanesi vermeyip reddederler. Bu Mısır halkı da üzgün şekilde Mısır'a gelirler. Olanları anlattıklarında bütün Mısır halkı bu Milas şehrinin harap olması için beddua ederler. Hâlâ Cami-i Ezher'de her gün En'âm-ı şerif okunur, onun için haraptır. Ama eski zamanda bu Milas öyle büyük bir şehir imiş ki hâlâ nice bin uzun sütunlar üzerinde Kisra kemerlerine benzer ulu divanhaneler, büyük saraylar, nice bin kârgir dükkânlar, 330 adet hamam kalıntıları, nice bin cami, mescit, imaret, medrese, han ve bedesten kalıntıları var ki insan parmağını ısırıp hayran olur.

Kale kalıntıları var ki sanki her taşı hamam kubbesi gibi Ad ve Semûd yapısıdır, insanın aklı perişan olur. Kısacası dünyanın geçici olmasına delildir ki, "O'nun zatından başka her şey yok olacaktır." [Kur'ân, Kasas, 88]