İsvan (Asuan)

İsvan (Asuan) hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Bu İsvan Kalesi hakkında bazı tarihçiler Tufan'dan önce Ad yapısıdır derler, muhakkaktır, zira Aryak Kilisesi derler bir büyük mabet vardır, Melik Aryak o mabedin altında bir tunç sanduka içinde medfundur. Dört tarafında İbri diliyle hatlar vardır, Kıptiler düzgünce okurlar, Aryak ibn Ayvam Melik yazar.

Bu Ayvam Melik asrında Hazret-i İdris göklere yükseldi. Ayvam oğlu Melik Aryak ki mabette yatar, bunun asrında Harut ve Marut Babil şehrinde bir kuyuda hapsedildi ve bu Aryak Melik oğlu Eluhim melik oldu, Eluhim de bu İsvan mabedinde yatar.

Eluhim'den sonra oğlu Hasaylim melik oldu. İlk defa Nil üzerinde bu İsvan'da Ümmü'l-kıyas'ı bu Hasaylim yaptı, hala kalıntıları durur. Sonra Abbasilerden Me'mun Halife Bağdad'dan Mısır'a gelip Mısır Ümmü'l-kıyası'nı yaptığında bu İsvan'daki Hasaylim mikyasını harap ettirdi ki kendisinin yaptırdığı mikyastan başka olmaya. Bu Hasaylim Mısır ikliminde hendese ilmi ile Nil'i haliç haliç, yol yol akıtıp mamur etti. Bütün arklarının döşemesini somaki ve ham mermer ile yapıp bu İsvan şehri önünde Nil'in iki tarafına fil cüssesi kadar taşlar ile düzgün setler etti. Nube'de Nil üzere 12 göz bir büyük köprü yapmıştır ki her kemeri gökkuşağı gibi göklere karışmıştı. Hala bir köprüsünden başka yoktur. Hepsi Hazret-i Peygamber'in doğduğu gece büyük depremde Kisra Kemeri yıkıldığında bu da berbat olmuştur. Nil içinde temelleri bellidir.

Hazret-i Nuh aleyhisselam bu Hasaylim asrında gelip Tufan'da bu Hasaylim, Nuh Nebi ile gemide bile idi. 800 sene yaşadı. Onun için tarihçiler bu İsvan için Tufan'dan evveldir derler. Zira genellikle kalıntılar Hasaylim, babası Eluhim ve dedesi Aryak yapılarına aittir, İbri hattı ile kayalar yazılıdır. Sonra Ad mamur etmiş. Tufan' dan sonra Ebrehe harap etmiş yanmış, yakılıp yıkılmış bir diyardır. Tarih-i Hıtat, Muhammed ibn İshak ve Tarih-i Şehabi'de de yazar. Ama hakir görüp tarihleri ile yazarım.

Sözün kısası nice devletten arta kalmış dünyada bu da bir eski şehir ve kahinler diyarı İsvan'dır. Sonunda Amr ibnü'l-As eliyle fethedilip halen İslam diyarlarından Circe Eyaleti hükmünde 40 kese iltizamlı kös sahibi kaşifliktir. 150 tabisiyle 600 erdeb tahılı yönetimi altında olan 60 parça köyden toplar. Ancak 7 bölükten mustahfız askeri yoktur.

150 akçe zemini kazadır, senede 300 guruş hasıl olur, kaşife masraftan sonra 5 kese hasıl olur.

Kalesi, Nil kıyısında göklere uzanmış yüksek bir dağın en tepe yerinde sekiz köşe gerçekten şeddadi yapıdır. Çepçevre büyüklüğü 3.600 adımdır. Karaya ve denize 3 kapısı vardır. Kale içinde küçük büyük, bağlı bağsız toplam 500 kadar küçük fukara haneleri vardır. Dizdarı ve 150 kadar neferi, mehterhanesi, cebehanesi ve 20 adet şahi toplan vardır. Hala büyük serhattır, zira dört tarafı asi Urbandır.

Bu kalede 1 cami, 7 mescit, 3 kahvehane ve 6 bozahane vardır. Bundan başka ne hamam, ne han, sıbyan mektebi, ne sebil, ne dükkandan eser yoktur. Ancak haftada bir kere büyük pazarı durup çevre köylerden cins cins insanlar toplanıp herkes malını getirip alışveriş olur. Bu pazarda her türlü şey bulunur.

Bu kalenin dışında varoşu bağlı bahçeli, mamur ve şenlikli 700 hanedir. Bazısı eski yapılardan harap olan hanelerdir ki imar edip otururlar. Bunda da camiler ve mescitler vardır, ama çarşı pazar yoktur. Kahvehaneleri ağaçtan, bazı kulübeden dükkanlar vardır, kargir değildir. Eski zamanda öyle büyük bir şehir imiş ki 3 saatlik yerde Nil kenarında Havernak Takı'ndan nişan verir binalar, sayısız sütunlar, nice bin yüksek yapılar, han, hamam, bedesten ve çeşit çeşit seyre değer eski tılsımları ve ibretlik yapıları var, sanki henüz yapı ustası elinden çıkmıştır. Ancak içlerinde karga ve yabani güvercin yuva edinip kargalar va deyip bağrışırlar. Kış vakti tüm kuşlar yuvalarını bırakıp enginlere giderler, sonra Künuz Urbanı gelip bu viranelerde konarlar,

Bu İsvan'ın havası o kadar hoştur ki silah cinsi, kısacası her türlü demir aletleri asla paslanmaz, cilalı ve parlak durur.

Halkının yüz renkleri kırmızımsı olup zinde ve cimakar adamlardır. Suyu ve havasının hoşluğundan mahbubu, mahbubesi cihanda meşhurdur. Bozası ilik gibi cana kuvvet ve gıdadır. Bundan başka şey övülse saçmalıktır. Zira bir harabe adadır.

Bu İsvan'ın Nil'i Şellalat boğazları mahallidir ki Babü'l-Ebvab derler. Yine Nil'in 7 bölük olduğu adalar ta bu mahalle dek gelir adalardır.

Her adada çeşit çeşit madenler vardır. Mesela neft, zift, katran, kükürt, kurşun, kibrit suyu ve meliklerin hasreti yararlı ılıcalar var ki bir kere bir ger, cüzam ve hasta girse derhal şifa bulur. Böyle ılıcalar vardır. Ancak üzerlerinde yapıları yoktur. Nil taşarak geldiğinde tüm bu adaları basıp ılıca ve madenden bir eser kalmaz. Bu diyarda bu madenleri çıkarmayı bilmezler; yoksa bir Mısır hazinesi elde edilirdi.

Mübarek Nil taşkınında Mısır'a geldiğinde yeşil ve kırmızı akar. O sırada Mısır'ın hassas olan kimseleri Nil'den içmeyip Matariyye adlı köyde Hazret-i İsa Kuyusu'ndan o berrak sudan getirtip içerler. Nil'in o yeşil aktığı sırada içen halkın genellikle boğazlarında ur gibi kuşka hasıl olur ve ayakları tulum gibi şişer, Allah korusun. Nil'in o mahalde yeşil ve kırmızı gelmesinin aslı bu İsvan önündeki bu yazılan adalarda toplanan zift, neft, kükürt ve katranların sularıyla gelip 7 renkte aktığında genellikle Nil içinde olan haşaratlar ölürler. Allah'ın emriyle onlar da bilip bazı ark ve adalarda saklanıp kurtulurlar. Nil'in yeşil akmasının aslı odur.

Bu İsvan'da 40 çeşit maden çıkarılır. Bundan başka tuz, natrun, balmumu ve yer sabunu hasıl olur. Sabun Arap zamkı gibi otlardan hasıl olup toplanıp keseler içine koyup esvap yıkarlar. İdlib sabunundan hoştur, esvabı pamuk gülü gibi beyaz eder.

Balmumu ise şiddetli sıcaktan yerler yarılıp arılar orada bal yaparlar, yağmur yağınca yarıklarda olan arıların yuvaları kapanıp balı yağmurdan mahvolur, balmumu yerden dışarı çıkıp halk toplayarak satarlar. Kafüri mumdan beyaz ve ham amber gibi kokusu vardır. Bu balmumunun 40 özelliği vardır. Bu özelliklerden, muşambası bel ağrısına, kulunca ve başağrısına gayet faydalıdır.

Balını bir adam küçük Hindistan cevizi kadar yemekten sonra yese bütün yemeği eritip mideyi düzeltir, bütün yeli alttan sürer, gayet besleyici ve görme gücünü artırıcıdır. 40 gün yiyen kimsenin vücudunda safra ve sevdadan bir karışım kalmayıp yüzünün rengi kırmızı olup sağlıklı olur. Mısır'da Sük-ı Fahhamin' de İsvan balı çok bulunur, böyle özellikleri vardır.