Kandiye

Kandiye hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Bütün Yahudilerin bir mahallesi var, ama 7 adet cemaattir. Karayi Yahudileri, İsraili Yahudilerinden ayrı başka bir mahalde oturmaktadırlar ki hepsi küçük büyük 300 adet haneleri vardır. Bu Yahudiler bütün savaş boyunda tam 7 ay tüm çoluk çocuklarıyla kale içinde kaybolup fetihten sonra meydana çıkıp hepsi yeraltında sanki hareket eden ölü olmuşlardır. Ümmet-i Muhammed'i görüp yüzlerini yerlere sürüp şükür secdesi edip mahalleleri askerden masun olması için bir yeniçeri çorbacısı gözcü tayin olundu.

Toplam 300 adet şebekeli bostanlar var ki her birinde birer ikişer adet abıhayat su kuyuları vardır. Ve 18 adet yerde baruthane hazinesi kuleleri vardır ki her tabyanın iç yüzlerinde birer adet büyük kubbelerin yeraltları bile baruthanelerdir. Hala her birine birer adet cebeci çorbacılan tayin olunup neferleriyle muhafaza edip barut lazım olduğunda yakın olan tabyalara barut taşırlar.

Rahip kiliseleri: Küçük büyük toplam 172 adet kiliseleri vardır, ama kimisi hamam, kimi mahzen, kimi cami, mescit ve medreseler oldu.

İrem bağları: Hisar içinde toplam 170 adet Meram bahçeleri vardır. Hala daha fazla imar olmadadır. Ve hala nice bin adet bağ bahçe ve bostanlar olacak boş yerleri vardır.

Mahallelerin sayısı: Kale Defterdarı Milota adlı zımmi defteriyle Kandiye içinde 41 adet mahalle ve papazlık vardır. 20 mahallesi Frenktir, 21 mahallesi Rum kefereleri idi. General bütün kefereleri gemilere koyup Venedik'e götürdü, ama Frenk mahallelerinin sarayları mamur olup bütün dam ve çatıları kireç ve horasani olup yağmur suyundan akan suları evler içindeki su sarnıçlarına toplanıp, bütün kiliselerinde [316b] damlarından akan yağmur suları kiremitlerinden inip sarnıçlara toplanır.

Kandiye Limanı'nın şeklini bildirir

Bu yapma limanın fırdolayı çevresi bin adımdır. Toplam 14 göz kargir yapı tersahane kemerleri var, hepsinin üstleri baştan başa horasani kireç örtülüdür. Onlardan da akan yağmur suları su sarnıçlarına akar. Ama 4 adet tershane gözlerine ikişer ve üçer adet kadırgalar sığar, tershane gözleri var gayet uzundur. Ve bir tershane gözünde bir kefere Frenk karısının hayratı olan bir acayip şarap çeşmesi vardır. Bir mermer dev kellesinden kızıl şarap akıp tam 6 ay tam üzüm şırası zamanı her pazar günleri bütün kafir leventlerine şarap dağıtılırmış. Hala bir büyük şıra sarnıcı vardır, ama şarabı değil suyu kalmamış, tershanenin orta gözlerinde boş durur.

Bu limanın büyük kapısının iç yüzünde yeniçeri ocağından Haseki Payzen Hasan Ağa tüm odası neferleriyle kolluk bekler. Küçük kapıda gümrük gözcüleri bekleyip gümrük kapısında gümrük emini bac ve pazar öşr-i sultani bekler.

Liman kapısının iç yüzünde Veziriazam Çarşısı içinde yine Sadrazam, kurşun örtülü büyük bir han yapmıştır ki sanki İskender Seddi'dir.

Tamamı tek katlı ve iki katlı 60 adet oda olup alttan tamamen mahzendir. Bu mahalden baş yukarı ta Valide Sultan Camii'ne kadar tam 1.200 adım yolu 1 saatlik yerdir ki bu caddenin iki tarafı baştan başa dükkanlardır.

Eski kale, İçhisar'ın özellikleri

Bu kale eskidir ama dışarıdaki kale, Panıgrad ve Karanlık Kapıları, Yüksek Tabya, Kızıl Tabya, Yassı Tabya, Kum Tabyası ve Göllük Tabyası'nın duvarları Süleyman Han Rodos'u fethettikten sonra yapılmıştır. Sultan İbrahim'in tahta çıkışından sonra daha sağlam olarak inşa olunmuştur.

Bu iç kale kapısı önü 4 çatal yoldur. Sağ tarafı iç kale hendeği kenarınca baş aşağı küçük liman ki Kum Kapı yoludur, ona gider büyük caddedir, ama dış kale yapılalı bu iç kale duvarları ve hendekleri o kadar mamur değildir.

Yine iç kale kapısının solundaki yol iç kale duvarıdır ki hendeği dolup büyük yol olmuştur. Yeniçeri odaları tüm bu iç kale duvarı önündeki yoldadır ki tam 60 arşın enli yoldur. Hala bu cadde üzerinde her pazar günleri hafta pazarı durmak ferman olunup büyük kalabalık olup bir tarafında at pazarı, bir tarafında koyun pazarı, bir semtinde sığır pazarı ve bir köşesinde avret pazarı durur, ama oğlan pazarı hepsinden işlek, açık midehetan-ı muğlimandır [lüti]. Bu yolun bir tarafı tophaneye ve bir tarafı Hünkar Camii'ne gider.

Buradaki yeniçeri odaları kafir zamanı soltat mortat [asker] odaları imiş. Hala yeniçeri odalarıdır. Tamamı iki kat kargir yapılı güzel hanelerdir. 100 adet odaları baştan başa kargir yapılı kemer ve toloz kubbeli, kemerli pak odalar olup üzerleri baştan başa horasani ve kireç sıvalı olup yağmur suları tüm sarnıçlara gidip bütün odaların önlerinde sokağa bakan dehlizleri tamamen demir parmaklıklar yapılıp bu odaların iki başlarında büyük kargir yapı taş merdivenler ile çıkılır.

Bu evlerin artlarında bir incecik, dar ve daracık yoldur ki ta Topçubaşı Çarşısı'na çıkar. Bir tarafı yine Tophane meydanına çıkıp o meydanda tüm kapukulu topçularının kışla odaları vardır.

Bu yeniçeri odalarının sağındaki anayol Ağa Camii mihrabı önünden ta Kemer Suyu Kapısı'na dek tam 9 bin adım olup bazı yerleri enli ve dar olan yolun sağı ve solu tamamen bağlı bahçeli mamur ve süslü hanelerdir. 3 yıldan beri süren kuşatmada asla bu hanelere top gülleleri dokunmamıştır.

Bu yolun solunda Yeniçeri Ağası Abdurrahman Paşa Camii yolu ta Valide Camii'ne kadar 600 adım bir büyük ve enli yoldur. Bu caddenin sağındaki yol, Reisülküttab Acemzade Efendi Mescidi önünden Mahmud Kethüda Camii ve hamamı önüne kadar 500 adım uzunlukta olup 20 arşın enlidir. İki tarafı evler ve dükkanlardır.

Bu yolun sağında bulunan yol, Reis Efendi Kapısı önünden Kul Kethüdası Zülfikar Ağa Çarşısı yoludur. Ta Panıgrad Kapısı'na kadar uzanır, bin adım boyunda ve 20 arşın enlidir. İki tarafı bakımlı ve süslü dükkanlar ve evlerdir. Sonra Kızıl Tabya yakınında,

Kızlar Manastırı: Bir kale gibi büyük bina imiş. Kale döven top ile yıkılan yerlerini onarıp yerli yeniçerilerine bağışlanıp bir büyük odalar oldu. Ortasında [317a] üst katlı bir cami olup altında büyük bir havuz ortasında fıskiyeleri ta camiin altına yetişip etrafında abdest muslukları akar. Bir köşesinde hoş bir hamam olup büyük bir tekke oldu ki kat kat odalarında yerli yeniçeri kulları sakinlerdir.

Karanlık Kapı'nın iç yüzünde kapukulu cebecilerinin cebehane odaları, 80 adet altlı ve üstlü kargir yapı bağlı, bahçeli ve medd-i basarlı [görüşü açık] odalar vardır. Bütün üstleri baştan başa kireç ve horasani ile örtülü tertip üzere yapılmış mamur haneler olup çevresinde kale gibi duvarları ve iki başlarında kemer kapılar ile süslenmiş bir cebeciler işliğidir.

Yerli cebeci odaları: Kemer Suyu Kapısı'nın iç yüzünde Sofi Mehmed Paşa Camii yakınında bağlı, bahçeli ve sıra ile yapılmıştır. Daha önce bu da kafir askerleri haneleri imiş, şimdi daha fazla mamur olup yerli cebeci odaları oldu.

Yerli topçu odaları: Yassı Tabya adlı yerin iç yüzünde sıralı yapılmış 50 adet altlı üstlü kargir yapı, bağlı bahçeli mamur odalardır.

Yerli azebistan odaları: Miri ambarlar yakınında yine sıralı yapılmış altlı ve üstlü kargir yapılı 150 adet odalardır. Ancak bağları, bahçeleri ve çevrelerinde avluları yoktur. Zira bu odalar şehrin ortasında ve iç kale duvarı üstünde bulunup bazı pencereleri iç kale hendeğine bakmaktadır.

Bu odalara yakın ibretlik ve dörder kat büyük buğday ambarları var ki bütün un, arpa, buğday, pirinç, mercimek, fül ve diğer tahıllar, yiyecekler ve yüz binlerce kantar peksimet dağlar gibi yığılıdır ama kafir zamanından kalmış bir hardal tanesi bulmadık.

Bu ambarları yapı ustası öyle hendese üzere yapmış ki göklere doğru baş uzatıp içinde olan un, buğday ve diğer tahıllar havalansın diye bu ibret verici yapının 4 tarafında 366 adet pencere yapmışlar.

Bu ambarlar da eski iç kale duvarları üzerinde bulunup bazı pencereleri iç kale hendeğine bakmaktadır. Bu mahzenlerin altları baştan başa 100 adet kargir yapı dükkanlardır. Ve her dükkanın iç yüzlerinde birer adet yine kargir yapı mahzenler vardır. Onların da üstlerinde yine birer kat kargir odalar vardır. Onlar da mahzen odalarıdır.

Yine iç kale kapısının kemeri üzerinde ileri gelenlerin borçlularının hapishanesi vardır. Kat kat demir pencereler ve demir kaplı duvarlardır. Allah saklasın.

Bu iç kale kapısı kemeri üzerinde beyaz mermer üzere bir San Marko köpeği şekli var, kanatlarını açıp durur. Sanki canlı sanılır. Ve yine bu kapının iç yüzünün sol tarafında çorbacı neferleriyle muhtesib ağası sakindir.

Sonra, büyük yapı Defterdar Ahmed Paşa Camii'ne bitişik bir kale gibi büyük saray, ibretlik cebehane var ki bu yapının duvarlarında, dam ve çatısının çevresinde, cebehane kapısı çevresinde, kemerlerinde ve kapısı üstünde olan görülmeye değer mermer işçilikleri diyarda yoktur. Meğer Atina şehrinde Fatih Sultan Mehmed Camii'ndeki garip şekiller ola. Ama bu yeni yapı olmakla bunda olan acayip ve garip işlemeler, şekiller ve ibretlik bukalemun nakışlı mermercilik işleri Atina'dan üstündür. Zira bütün yaratıkların resimleri ve şekilleri bu cebehane sarayının duvarları yüzünde yazılı ve çizili olup bir acayip ve garip ibretliklerdir.

Bu cebehanede olan mühimmat ve levazımatların hesabını Tanrı bilir. Gerçi yukarıda cebehane özelliklerini yazdık ama denizde damla, güneşte zerre ve zerrede koklama kadarı bile yazılıp çizilmedi.

Bu iç kale kapısının iç yüzünde muhtesibhaneye bitişik derin cehennem deresine benzer Harilt-Marilt Babil kuyusu vardır yahut Mısır'daki Sicn-i Yusuf Zindanı'na benzer bir hapishanedir ki görenin aklı gidip insanoğlu vücudu parça parça olur. İçinde zincire vurulmuş olanların anlattıklarına göre yüzlerce ümmet-i Muhammed ah edip inleyip,

"Bu cehennem çukuru hapishane, 5 kat sert taştan kesme, derin büyük kuyular olup 3 katı yeraltında ve 3 katı yer üstünde olup bütün duvarları demir levha kaplıdır. Bazı küçük pencereleri beşer altışar kat kol kalınlığı demir pencereler olup bütün ümmet-i Muhammed esirleri her gece bu zindana zincirler ile bağlı yeraltına indirip yine sabah çıkarırlar." ta bu derece karanlık ve tehlikeli hapishanedir.