Süveyş

Süveyş hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Bahr-i Muhit'ten girmiş 1.500 mil boyunda büyük bir körfezdir. Tarihçiler buna Bahr-i Kulzüm [Kızıldeniz] derler. Doğuda Habeş'in Zeylâ Boğazı'ndan batıya Süveyş İskelesi'ne uzunlamasına bir denizdir. Güney tarafı Said Vilâyeti ve Habeş Vilâyeti'dir. Ta Zeylâ şehrine kadar varınca kadar 170 adet iskelesi vardır. Kuzey tarafı Mekke toprağından ta Yemen nahiyelerine kadar 200 adet iskelesi vardır. Zira Mekke ve Yemen tarafları mamurdur. Bu denizin özelliği yukarıda, Yenbû Kalesi özelliklerinde yazılmıştır.

Bu Süveyş bu denizin batı tarafı sonunda bir kumsal sahrada bulunan iskeledir. Hint, Yemen, Mekke, Medine ve Habeş'in iskelesidir. Mısır Eyaleti'nde paşa ağalarından bir ağa hâkimidir. 24 ağalığın biri de bu Süveyş iskelesidir.

Senede 100 parça gemi Hint, Yemen, Mekke, Medine ve Habeş'ten gelip kanun üzere tüm tüccardan mallarının zekâtlarını alıp paşaya her sene muhasebe verir. Zira bu iskelenin gümrüğü Mısır paşası üzere (—) keseye iltizamdır, fazlası paşanındır. Eksik olursa paşa yanından tamamlayıp Mısır kuluna aylıklarını verir. I loş eminliktir.

Gümrüğünde hamalları, devecileri, sarraf ve kâtipleri ile 200 hizmetkârı vardır. Başkâtip senede paşaya 2 kese ve kantarcı 5 Mısır kesesi verir. Eğer hainlik ederse tahiyyata oturunca cezalandırılır. Ama gayet tedbirli, güvenilir ve uyanık adam yeridir. Efendisine sadık ve hayırlı ağa yeridir. Zira paşanın yüzü suyu bu Süveyş İskelesi, Dimyat İskelesi, Reşid İskelesi, İskenderiye İskelesi ve Bulak İskelesi'dir. Ama Süveyş bunlardan iyidir. Zira her gün ağanın Süveyş gümrüğünden beşer guruş ulüfesi vardır. Zengin olan ağa ticaret ederse nur üstüne nur olur.

300 pâyesiyle şerif kadılıktır. Nahiyesi ve köyleri yoktur, ama senede 5 Mısır kesesi hâsıl olur. Şehri o kadar mamur değildir. Toplam (—) adet hanedir. Hepsi şeddadi yapı ve üstleri kireç ile sıvalıdır.

Toplam (—) camidir. Evvelâ (—) (—) (—) Camii, (—) (—) (—) gerisi mescitlerdir.

2 sıbyan mektebi vardır, medrese, tekke ve hamamları yoktur. Ama kale gibi hanları vardır. Evvelâ Sokollu Mehmed Paşa Hanı ve Kulkıran Öküz Mehmed Paşa Hanı (—) (—). Suyu yoktur. Karşı kuzey tarafında deniz kıyısında Nâbe Suyu derler, bir âbıhayat var, Süveyş'e 3 saat yerdir. Bir hayır sahibi o suyu Süveyş'e getirse şehir mamur olurdu.

Ve 100 kadar dükkânları vardır. Lâkin bedesteni yoktur. Bütün hanlarında Hint, Sind, Semerkand, Buhara ve Kandehar metaları mevcuttur.

Bu Süveyş İskelesi Mısır'a iki konak yerdir. Hazret-i İbrahim asrında Mısır firavunlarından Tavtis Melik, gerçi Kıptî padişahlarından idi, ama Hazret-i İbrahim'e gayet muhabbet edip Mısır'dan daima Süveyş deryasıyla tahıl ve gayri hediyeler gönderirdi.

Bir kere pek bol hediyelerle Hâcer adlı bir seçkin cariye gönderir. Hazret-i İbrahim hoşlanır, Hazret-i İsmail ondan doğdu. İsmine Hâcer Cariye derlerdi. Melik Tavtis yetiştirdiği Hâcer'den Hazret-i İsmail'in doğduğunu duyunca Hazret-i İbrahim'e muhabbeti daha artıp Mekke şehrini Mısır'ın hububatıyla doyurdu.

Mısır'dan Süveyş'e tahıl ve diğer zahireler karadan gitmek çok zor bir iş olduğundan Mısır mühendislerini toplayıp Nil'in yükseklikle ne taraftan Süveyş Denizi'ne akmasını araştırtıp hendese ilmi üzere Benî Seyf taraflarından kolay bulup Melik Tavtis'e müjde ederler. Melik de emrinde ne kadar melikler var ise adam gönderip 700 bin adam olup Benî Seyf karşısında çukurlar kazıp cehennem çukuru gibi hendekler açarlar. Ve 7 yılda tamam olup mübarek Nil, Süveyş Denizi'ne akar. Melik Tavtis, Said-i Âlî'den her sene Hazret-i İbrahim'e ve Mekke halkına 100 gemi zahire gönderir. Nil Nehri 200 sene Süveyş'e aktı. Ta Hazret-i Peygamber zamanına dek bu hâl üzere Nil Nehri, Süveyş Denizi'ne akardı.

Sonra Kıptî firavunlarından Melik Recil, Hazret-i Peygamber'in ortaya çıkışını duyup,

"Bu Muhammedîler sonunda bu Mısır'a malik olurlar" diye korkusundan Nil'in yolunu kapattı. Zamanın geçmesiyle de kum ve toprakla dolup işlemez oldu.

Sonra Mısır padişahlarından Muhammed Ekrad hazretleri İmam Şâfiî talimatıyla nice kere yüz bin insanla Süveyş'ten Abbasiye içinde Bilbeys yakınından Tine Gölü'ne kadar kesip Süveyş Denizi'ni Akdeniz'e akıtıp 70 sene bu hâl üzere aktı, Mısır, Funcistan, Fes, Merankeş ve Sudan vilâyetleri ada oldu. Zamanla bu da dolup işlemez oldu oldu.

Ama Osmanlı bir Mısır hâzinesinden feragat etse eskisi gibi açıp Süveyş'ten gemiler Akdeniz'e Akdeniz'den Süveyş'e gelmek mümkün idi. Ama hayırlısı Melik Tavtis'in Nil'i Süveyş'e aktırdığı kanal açılsa, Mekke ve Medine bolluk olup büyük donanma ile Yemen de fethedilip bin parça gemi ile ele geçirmek mümkün olurdu. Hâlâ Mısır hacıları Mekke'ye gidip gelirken Süveyş ile Mesâni arasında bu kanalların içinden geçerler.

Nil'in Süveyş'e aktığı yerler açık bellidir. Hâlâ büyük hendeklerdir. Bazı yeri bir minare boyu derindir. Az şey ile temizlenmesi mümkündür. Zamanımızda Kethüda İbrahim Paşa Mısır veziri iken saadetli padişaha arz edip Benî Seyf karşısından Nil'i eski zamandaki gibi akıtmaya gayret etmiştir. Ama kendine Yemen fethi ferman olunup Süveyş İskelesi'nde 40-50 parça kadırga yapılmaya başlanıp 10 adet kadırga ve 10 parça kalyon inşa olunup deryada hazır olmuşlar idi.

Sonra Mısır akıllıları ve iş görmüş ihtiyarları Mısır divanına gelip paşa huzurunda danışıp yaşlı genç herkes,

"Vezirim, Allah sana ömürler versin. İşittik ki Kıptî padişahlarının Benî Seyf önünden Nil'i akıttığı yeri açmak istemişsiniz. Allah kolaylık versin. Ama bütün Nil, Süveyş Denizi'ne akıp Benî Seyf'ten ta Dimyat ve Reşid'e kadar Nil'in iki yanında olan 170 adet şehir ve belde ve 2.160 adet mîrî köyleri kuruda kalıp nice sulanır? Ve bu kadar bin kese padişah malı nereden hâsıl olur? Nil kalmadıktan sonra Dimyat ve Reşid iskeleleri senin iltizamındadır, gemiler gelmeyip gümrüğü kapandıktan sonra toplam 21 bin Mısır kuluna ulûfeyi nereden verirsin? Bu kanalı açmanın 5-10 kötülüğü ve zararı vardır. Bâkî ferman sultanımındır" dediklerinde paşanın aklı başından gidip Nil'i Süveyş Denizi'ne akıtmaktan vazgeçti. Ama Mısırlının bu yüzden müşavere edip hak tarafında göründüklerinden kasıtları "(Bir şiirin) gerçek anlamı, şairin içinde saklıdır" idi. Ama hakir haberdar oldum ki,

"Eğer Yemen'e bu suyolunun açılması sebebi ile sefer olursa, 20 yıla dek savaş kesilmeyip hepimiz çoluk çocuğumuzdan ayrı düşüp mal ve candan ayrılırız" deyip paşaya bu gibi suret-i haktan öğütleyici cevaplar verip paşayı vazgeçirdiler. Yoksa eğer Nil'in bir kolu Süveyş'e aksa bütün hacılar deryadan gidip deve katır yağır etmeden kurtulup Mekke ve Medine bolluk olurdu.

Mısır halkı sonunda İbrahim Paşa'yı Yemen savaşından vazgeçirip azil sırasında bütün gemileri ve Bulak'ta bütün ahşapları satıp Yemen fethinden kurtulup murat meramlarına erdiler. Ama eğer bu Nil, Benî Seyf karşısından Melik Tavtis'in açtığı yerden açılıp Nil kabarmasında bir ay hemen tedarikle tahıl, mühimmat ve levazımat Mekke ve Medine'ye karadan götürülür, tahıl Deşîşe Arapları haramilerinden kurtulur, Mekke'ye ve Medine'ye temiz gidilirdi. Su, deve, at, katır ve bütün mühimmatın kiraları 200 kese cepte kalırdı, vesselâm.