Tırhala

Tırhala hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Banya Venedik imarı olup bir büyük geniş öz içinde, bir yalçın uzun beyaz kaya üzerinde kıbleden yıldız tarafına badem şekilli, uzunlamasına yapılmış, şeddadi, yontma taş bir savaş kalesidir ki gayet sarp, sağlam ve dayanıklı büyük hisardır. Çepçevre büyüklüğü 2.100 adımdır. Ancak batı yönüne nazır bir kapısı var, iki kat sağlam demir kapılardır ve iki kat hisarpiçeli sarp duvarlı yapıdır.

Bu kapıdan içeri iki kat demir kapı daha vardır. Bu aralıkta 5 adet hanecik vardır ki bu mahal başka bir bölme hisarcıktır. Ondan yukarı yalçın kaya yollar üzere gidip bir demir kapı daha vardır. O kapıdan içerisi orta hisardır. Bu hisarda 10 adet neferat evleri, 1 cami ve 1 uzun saat kulesi var ki çanının sesi bir merhale yerden duyulur. Gayri yerleri boş arazidir, çarşı pazar ve başka yapı yoktur.

Oradan yokuş yukarıya yine yalçın kayalar üzere gidince iç kaledir ki batı yönüne nazır bir sarp ve sağlam demir kapısı var ama gayet küçüktür, at ve eşek giremez. Bu iç kale gayet sağlam yapı olup 4 köşesinde 4 adet yüksek kuleleri var, her biri göklere baş uzatmış olup içleri ağzına kadar darı, buğday, kabuklu pirinç, başka bakliyat, hububat ve zahire doludur. Bir kulesinde tamamen silaha dair cebehaneler ve diğer mühimmat doludur. Kale dizdarı daima bu kalede mahpus gibi olur. Bir top menzili uzak mesafeye gitmek ihtimali yoktur. Dizdardan gayri bu narin hisarda bir adam sakin değildir.

Bu iç hisar öyie yüksektir ki güney tarafında Kalabak Kayası, Kız Kalesi Dağı, Kesendire ve Koloz Dağları, Ermiye Burnu ve Selanik'in Hortaç Dağı tamamen görünür. Tırhala'nın iç hisarı ta bu derece yüksektir.

Tırhala'nın aşağı şehri: Toplam 16 Müslüman mahallesi ve 8 adet kefere mahallesidir, ama asla Yahudi mahallesi yoktur. Ticaret ile gelip giderler. Evvela (---) Mahallesi,

.................. (1 satır boş) ...................

meşhuru bunlardır.

Ve 2.300 adet altlı ve üstlü ve kargir yapı güzel haneleri baştan başa kırmızı kiremit örtülü taş ve kerpiç duvarlı şahane şahnişinli, köşklü, bağ bahçeli gayet geniş ve abıhayat kaynak sulu mükemmel, bakımlı ve süslü evlerdir.

Ayan sarayları: Bunlardan Abdülfettah Sarayı, Bey Sarayı, Kadı Sarayı, Hasan Ağa Sarayı, Kör Ahur Kethüdası Sarayı, Zaimzade Sarayı, (---) (---) (---) meşhur saraylardır.

…

Müslüman mahalleleri mescitleri

Hepsi 8 adet mescitlerdir. Evvela Ali Çavuş Mescidi ve Cafer Efendi Zaviyesi, (---) (---) (---). [239b]
6 adet medresedir. Bunlardan Osman Şah Medresesi, (---) (---) (---).
9 adet sıbyan mektebidir .
.................. (2/3 satır boş) ...................
8 adet derviş hankahıdır. Cafer Efendi Tekkesi, Ali Çavuş Zaviyesi ve (---) (---) (---).
13 hamamdır. Osman Şah Hamamı, çiftedir. Durhan Bey Hamamı ve Ömer Bey Hamamı, havası ve yapısı güzel gönül açan hamamdır.
70 adet özel saray hamamları var. Abdülfettah Paşazade Sarayı Hamamı ve Durhan Beyzade Sarayı Hamamı ve nice hamamlar vardır.
Bin adet çarşı dükkan vardır, ama bedesteni yoktur. Yine de bütün değerli şeyler şehir içinde bolca bulunur.
5 adet tüccar hanı vardır. Bunlardan, (---) (---) (---).
3 adet fukara aşevi, imareti vardır. Evvela Osman Şah İmareti ve Gazi Durhan Bey İmareti, (---) (---) (---).
5 adet yerde insanların geçeceği köprüler vardır. Bunlardan ibretlik yapı şehir içinde Lala Paşa Köprüsü: 15 adet küçük gözlüce sanatlı köprüdür, ama alçaktır. Osman Şah Köprüsü: Sekiz Göz adıyla sanatlı bir köprüdür. (---) (---) (---).
1.001 adet hayat pınarı gibi çeşme var, diye anlattılar. Gerçekten de bu Tırhala şehri sudan ibaret bir yerdir. Evvela Sekiz Göz Köprü başında Derviş Bey Çeşmesi'nin kemeri altındaki tarihidir:

Halka bu çeşmeyi yapdıkda görüp Şamf,
Der-akab dedi tarihini ma abıhayat-ı sanl. Sene 1024.

Nice yüz akarsu çeşmeleri, kaynakların Üzerlerine nice yüz hayır sahipleri kubbeler yapıp bazısına hoş havuzlar inşa edip bütün insanlar ve tüm hayvanlar susuzluklarını giderirler. Nice yüz hayat pınarı gibi hesapsız kaynakların hepsi şehir içinde akan (---) nehrine karışıp kıble tarafına akarak Kiremitlik adlı mahalde bütün sular bir yerden Kösdem Nehri'ne karışır. Bu yerde bir abıhayat zülal suyu vardır ki ismine Şeker Pınarı derler. Bütün Tırhala şehrinin tabiat sahibi olanları at sakalarıyla su getirtip Şeker Pınarı'ndan içerler. Gerçekten de Şeker Pınarı dedikleri kadar vardır.

200 adet ibretlik eser su dolapları var ki Adana şehrinde ve Arabistan'da Hama şehrindeki su dolaplarına benzer. Şehrin ortasında akan (---) nehrinin sağında solunda küçük büyük dolaplar döner. Her birinden birer çeşit ses çıkıp başka bir tür makamla nağmeleri vardır. Bütün hamamlara, camilerin havuz ve şadırvanlarına, tüm saray hanedanlar, şebekeli bostanlar ve nice bin adet cennet bahçesi gibi bağlara, bahçelere saf sular bu dolaplardan dağıtılıp şehir bahçeleri sulanır. Bir acayip ve garip seyirlik dolaplardır. (---) (---) (---).

105 adet tertemiz taş döşeli beyaz kaldırımlı temiz şehirdir. (---) (---) (---).

Ve bütün halkının dili Urumşadır. Dilleri Rum gibi "Varmişik, gelmişik, olmişik ama neylemişik" diye konuşur zengin adamları vardır.

Ve 23 adet mesiregahları var. Bunlardan Osman Şah mesiresi ve (---) (---) (---).

Bütün mahsulatları şehrin güney tarafındaki ovada 5 çeşit buğdayı, arpası, pamuğu ve diğer hububatları çoktur.

Ve bütün mahbub ve mahbubesi şivekar ve sağlıklı kızları ve sevimli oğlanları gayet çoktur, zira havası hoştur.

Bütün reayası Rum, Ermeni, Bulgar, Sırp ve Latin tüccarları çoktur ki sığır gönü ve diğer meta alıp Venedik'e götürürler.