Ergiri (Gjirokastra)

Ergiri (Gjirokastra) hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Rumcada (---) kale demektir. İlk yapıcısı Rum krallarından Feylekos oğludur. Sonra nice devletten devlete intikal edip sonunda (---) tarihinde bizzat Bayezid-i Veli Arnavut eşkıyaları elinden fethetmiştir, ama nice yerlerinin yapıları Venedik kafiri eseridir, zira San Marko tasvirleri vardır ki Venedik alametidir.

Süleyman Han yazımı üzere hala Delvinye paşasının hassı voyvodalığıdır ve 180 akçe şerif kazadır. Nahiyesi (---) adet köylerdir.

Şeyhülislamı, nakibüleşrafı, ayanı kibar eşrafı, sipah kethüdayeri, yeniçeri serdarı, muhtesib ağası, bacdarı, şehir kethüdası, [354a] haraç ağası, mimar ağası, şehir subaşısı, kale dizdarı ve 200 adet kale neferleri vardır.

Kalesi, balık sırtı gibi bir sırt kayalı yüksek tepe üzerinde şeddadi kargir, taş yapı, eski bir kaledir. Çepçevre büyüklüğü 1.400 adımdır. Doğudan batıya uzunlamasına benzersiz bir kaledir ki uzunluğu 600 adet germe adımdır ve genişliği 100 adım ensiz kaledir. Sanki hemen kadırga gibi bir uzun sağlam surdur.

Kale içi doğudan batıya ancak bir ulu şahrah sokaktır. Ve bu yolun iki tarafında 200 kadar baştan başa kayağan örtülü iki katlı kargir sanatlı yapı evler var.

Burada Bayezid Han-ı Veli Camii, eski yapı, kargir minareli ve kayağan taşı örtülü ruhaniyetli bir büyük camidir ki boyu 80 ayaktır ve 40 ayak enlidir. İçinde 4 adet yapma sütunlar üzere çatma tahta yapılı çatıdır, ama tavanı gayet sanatlı ve nakışlıdır.

Bu kale göklere uzanmış kaya üzerinde olmakla camiin minaresi dibinde yol aşırı büyük bir su sarnıcı var. Kale içindeki evlerin bütün halkı o rahmet suyundan akıp toplanan duru sudan içip susuzluklarını giderirler, deniz gibi büyük bir sarnıçtır. Bundan başka elbette her hanede birer su sarnıçları bulunur.

Bu kalenin iki yerden sağlam ve dayanıklı demir kapıları var, hepsi üçer kat kapılardır. Bir kapısı doğu tarafına açılmaktadır ki 3 kat kapıdır. Bu kapıya taş merdivenler ile çıkıldığından atlı adamlar güçlükle girip çıkarlar. Üçüncü iç kat kapının dışında cihannüma bir lonca köşkü var ki bütün şehrin zarif dostları, ileri gelenleri orada oturup ovalardaki cennet bahçelerini gezip dinlenirler.

Bu kapıdan da batı tarafına Namazgah Kapısı var. Bu da 3 kat yeni demir kapılardır. Bu tarafta Namazgah meydanıyla kale arasında 100 adım boyu ve 20 adım eni olan bir alçak kale hendeği var.

Bu kalenin 3 tarafında, cehennem çukuruna benzediğinden, asla hendekleri yoktur. Hepsi kayağan örtülü 200 adet haneleri tamamen kale bedenleri üzere yapılıp maksureleri ve tüm şahnişinleri kalenin sağı ve solundaki cehennem çukurunda yapılan varoşa ve lalezar ovaya bakar evlerdir.

Ergiri Kasrı varoşu: Bu kalenin doğuya bakan kapısı önünden yokuş aşağı gidince bir mahalle kefere mahallesi var, küçük varoş derler, 200 adet geniş evlerdir.

Kalenin kuzeyinde kale kayaları altında eski çarşıya Kale Çarşısı derler, toplam 40 adet dükkancıklardır. İki başında bedesten gibi ağaç kapıları vardır. Her gece bekçileri bu kapıları kapatırlar. Ancak kapılar kapandıktan sonra aşağı varoştan kaleye yol işlemez olur, Namazgah kapısından işleyip kaleye girip çıkarlar. Daha aşağı büyük varoşunda Memi Bey Çarşısı yeni yapıdır ki bu mahaldeki varoşa Memi Bey Varoşu derler. 150 adet kayağan örtülü sanatlı yeni yapı, bağlı ve bahçeli güzel varoş evlerdir ve mükellef saraylardır. Ve mahkeme de bunda olup o da Memi Bey'in hayratıdır.

Eski Büyük Varoş: Kalenin 4 tarafında 8 adet dere ve tepeler üzerinde dopdolu kat kat fevkani kargir yapılı tamamen kayağan taş örtülü, bağlı ve bahçeli, her hanesi kuleli mamur ve süslü evlerdir ki bu evlerin avlularının duvarları bir çeşit sert beyaz taştan yapılmadır. Sanki tüm taşları Engürü kerpici gibi bir kalıptan taşçı ustası kesip düzgün duvar etmişler, bütün zengin ve yoksulun duvarları böyledir. Bir diyarda böyle 4 köşe kesilmiş taşlar yoktur. Ancak Anadolu' da Tire ve Manisa şehirlerinde bu kalıpta duvar taşları vardır.

Ergiri mahallelerinin sayısı ve isimleri: 8 adet varoş mahallesi vardır. Evvela Palor Mahallesi, Vutoş Mahallesi, Manalat Mahallesi ve Hacı Bey Mahallesi hepsinden büyüktür. Dündar Mahallesi ve yukarıda Memi Bey Mahallesi. Bunlar gayet mamur mahallelerdir.

Ağa sarayının özelliği: Adı geçen 8 adet mahalle içinde 2 bin adet kayağan taşı örtülü evlerdir. Bunlardan Memo Paşa Sarayı mükellef ve yeni yapı güzel saraydır. Ve oğlu Osman Bey Sarayı, Alaybey Sarayı ve Zaim Beko Sarayı, daha nice saraylar vardır.

…

Mümin mescitleri: Tamamı 7 adet mahalle mescitleri vardır. Evvela Berki Efendi Mescidi, Vatoş Mescidi, Memi Bey Mescidi ve Alaybey Mescidi, bunlar meşhur mescitlerdir.

Darülhadisleri, medreseleri: Hepsi 3 adet medreseleri vardır. Bayezid Han Medresesi ve Memi Paşa Medresesi.

Ciğer köşesi çocukların mektepleri: Tamamı 5 adet ebced okuyan çocuk mektepleri vardır. Evvela kalede Bayezid Han Camii dibinde Büyük Mektep, Palor Mektebi ve Çarşı Mektebi var.

Tarikat erbabı derviş tekkeleri: Hepsi 3 adet fakir şanlı derviş tekkeleri vardır. Bunlardan adı geçen Tekke Camii Hankahı meşhurdur. Şeyhi Abdullah Efendi ümmetin salihlerinden büyük adamdır.

Sultan çarşısı esnafı: 200 adet güzel ve süslü dükkanları vardır. Yeni Çarşı başka yeni yapı olup 80 adet dükkan yapıldı. İki kattır ve iki başında iki adet sağlam kapılı güzellik çarşısıdır ki sanki şehrin bedestenidir.

Susamışların çeşmeleri: 5 adet cana can katan çeşmeleri var.

Tüccar kervansarayları: 5 adet tüccar hanı var, ama bunlardan Memi Paşa Hanı sağlamdır.

Güzel havası: Bu şehrin havası hoş olduğundan halkı sağlıklı ve zinde olup mahbfıb ve mahbubesi beğenilir, ama suyu şehrine göre gayet azdır. Ta aşağı ovada akan bağlar içinde Dirağopol Nehri suyuna muhtaçlardır. Oradan atlarla ve eşeklerle daima su taşırlar. Kısacası bu şehre 5 çeşme gayet azdır.

Can rahatı hamamları: Ancak 1 hamamı şiddetli kışta işler, Temmuz ayında kapalı durur. Bir hamam da daima kapalıdır, ama ev hamamları çoktur. Kahice onlara belde halkı da girip yıkanırlar.

Rahip kiliseleri: Kefere mahalleleri içinde 3 adet ufak tefek kiliseleri vardır

Bu Ergiri Ovası'ndan akan Dirağopol Nehri kıble tarafındaki ovanın öte ucundan Zavaraho Köyü'nden çıkıp Ergiri Ovası'ndan yıldıza gidip oradan Yenice Nehri'ne karışıp Tepedelen Kalesi karşısında hemen o mahalde biraz gidip Viyo Nehri'ne karışır, 3 nehir bir olup kuzey tarafa akarak Avlonya Körfezi'ne yakın Kuruçay Nehri'ne karışır, yine o mahalde Avlonya Körfezi denizine karışırlar, vesselam.

Ergiri Kasrı ziyaret yerleri: Şehir içinde Tekke Camii avlusunda Berki Efendi ziyareti, Popo Baba Sultan, Baba Hasan Dede Sultan ve yine Tekke Camii'nde Ali Dost Dede ziyareti, meşhur veliler bunlardır.