Göle (Gyula)

Göle (Gyula) hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Macarcada ismi (—) (—) Nemse dilinde (—)ndir. Serhadli dilinde ise, Pertev Paşa bu kale fethinde çok ağladığı için gaziler bu kaleye Göle demişler.
…
Göle Kalesi'nin şeklini bildirir

Kalesi Tih Sahrası gibi bir kırlık çöllük yerde çevresi bataklık, çataklık ve sazlık olup kesinlikle bir taraftan havalesi, yanaşması yok, Kiriş Nehri batağı içinde bir büyük kaledir. Kiriş Nehri, Erdel Vilâyetinde Şiçevar Kalesi ve Lipyan Dağlarından toplanıp gelerek Yanova Kalesi hendekleri ve şehri içinden akarak gelip bu Göle Kalesi çevresini sulayıp büyük ve heybetli bataklı göl olur. Oradan batı tarafa Eğri Eyaleti'nde Çongrad Kalesi hendeği önünde büyük (— ) nehrine karışır.

Göle Kalesi'nin iç hisarı safi tuğla rıhtım şeddadi kârgir yapı ve 40 arşın yüksek dörtgen şekilli 5 adet yüksek kuleli iç kaledir. Kuleleri tamamen darı, buğday, çeltikli pirinç ve diğer mühimmat, levazımat, cenk eşyalarıyla doludur.

Bu iç kalede ancak dizdar ağa oturup birkaç ambar ve cebehane haneleri ve bir âbıhayat kuyusu var, başka şey yoktur.

Bu iç kale kapısı yıldız tarafına bakıp kapıya 40 ayak ağaç merdiven ile çıkılır. Savaş sırasında merdivenleri iç kaleye çekince kaleye bir taraftan varılmaz

Bu kapının arası iki kapıdır. İki kapı arasında cehennem kuyusuna benzer bir zindanı var ki her gece bütün şehir ileri gelenlerinin yüzlerce esirlerini burada hapsederler. Sabah yine çıkarıp sabah sabah esirlere hizmet ettirirler.

Bu iç kalenin ve taşra 3 kat kalenin hendekleri yoktur. Tamamen batak içindedir. [83b] Ancak taşra büyük varoşunun batı tarafındaki orta kapısında az bir yerde hendeği üzere ahşap köprüden geçilir. O hendekte de Kiriş Nehri akar.

Bu iç kalenin 4 adet kuleleri ortasında beşinci kule hepsinden yüksek olup bütün vilâyet ovaları, ekin yerleri ve ağaçlıkları kitap sayfası gibi belli olur. Ahşaptan yüksek bir köşkü vardır. Etrafında şahi uzun topları vardır ki bir fersah yerde bu toplar kuş kondurmazlar. Hatta bu köşkte gece gündüz birkaç kale nöbetçileri karakol bekleyip bir taraftan düşman gelirse kale dizdarına haber edip top atarlar. Şehir ileri gelenlerinin bazı zarifleri bu cihannüma kule köşküne çıkıp can sohbeti ederler.

Kısacası bir diyarda böyle sarp iç hisar olmazdır. Hatta kefere zamanı bu iç hisarın taşra önünde bir kat tuğla şeddadi yapı kale duvarı temelleri bellidir. Meğer kuşatma sırasında Pertev Paşa bu iç kaleyi döve döve yıkıp anılan duvarın hâlâ temelleri kalmış. Eğer bu duvar yine tamir olunsa Göle Kalesi İskender Şeddi olup taze can bulurdu ve Kahkaha Şeddi olurdu. Bu iç kalenin batı tarafı önünde,

Orta varoşun özellikleri

Bu varoş, iç kalenin üç tarafını kuşatır. İç kalenin kıble tarafı deniz gibi bataklıktır. Bu orta varoşun duvarı göl kenarında 40 ayak enli rıhtım dolma sağlam palanka duvar olup 20 arşın yüksektir ve derin bataklık içinde dörtgen şekilli bir varoş surudur, çepçevre büyüklüğü 2 bin arşındır. Çok çok büyük, 7 adet 7 iklimden ve 7 gezegenden nişan verir Yecuc Şeddi ibretlik tabyalardır ki her birine yetmişer adet irili ufaklı balyemez topları var. Burada ancak 50 adet şindire tahta örtülü evleri ve buğday ambarları içinde darı, buğday, arpa ve diğer tahıllar doludur.

Bu varoşun ancak iki kapısı var; biri su kapısı ve biri büyük kapı kârgir bina kemerlidir.

İkinci kat varoş

Bu büyük varoş da önceki varoşu kuşatır. Bu varoş da 40 adım enli, rıhtım, sağlam ve dayanıklı dörtgen şekilli palanka duvardır. Ama bu varoşlardan birbirlerine geçilir ara kapıları vardır. Yukarısında Süleyman Han Camii var, kiremit ile örtülü mamur camidir. Hâlâ vakıf tarafından nazırı kârgir yüksek sanatlı bir minare yapıyor.

Bu varoşta toplam 100 kadar şindire tahta örtülü haneler vardır. Ve bu kat kale kapısının üstünde saat kulesi var ki çanının sesi bir konak yerde duyulur, kârgir kule ve kuzeye bakar kârgir yapı kemerli demir kapıdır. Bu kapının önünde taşra büyük varoşa geçecek kapı üzerinde bir kârgir yapı semender kulesi var ki kirpi tüyü gibi dizilmiş ateş saçan topları hazır ve nazırdır. Bu kule ve kapı önünde taşra büyük varoşa geçecek Kiriş Nehri üzerinde 100 adım enli bir ağaç köprü vardır.

Bu ikinci kat varoşun çepçevre büyüklüğü 2.550 adımdır. 6 adet büyük tabyaları üzerinde onar adet balyemez topları, su hizasında mazgal deliklerinde adam sığar şayka topları da vardır.

Bu anılan iki kat iç hisar çevresini hendek yerine Kiriş Nehri dolanır. Şehir içinde kayıklar ve gemiler gezip her hanenin şahnişinleri ve bahçelerinin maksureleri Kiriş Nehri kenarında olup herkes maksurelerinde balıkların her çeşidini avlayıp herkes haneden haneye kayıklar ile gidip gezerler. Acayip ve garip şekilde kurulmuş şehirdir ki sanki Frengistan'da Venedik şehridir. Onun denizi medd ü cezir olduğundan suyu çekilip kuruyunca bütün halk yaya gezer. Ama bu gölde daima şehir arasında kayıklar ile gezilip bütün mahbûbları gece gündüz Kiriş Nehri'nde deniz yaratıkları gibi insan balıkları yüzerken nice âşıklar Kiriş suyundaki dilberlere kiriş geçinirler.

Gerçi bu şehir içinde nice yerde gemilerle gezilir. Ama iç kale, bu varoşların doğu tarafı ve kıblesinde Yanova Kalesi tarafı safi sazlı, kamışlı ve cumbul berekli batak ve çatak göldür ki asla uzun bir top ermez büyük göldür. Bu anılan ikinci kat varoşun batı tarafında,

Üçüncü kat büyük varoş

Gayetle mamur, bakımlı, sağlam yapılı bir yerleşim yeridir. Ancak dört tarafı öbür varoşlar gibi dolma rıhtım palanka duvar değildir. Bu ancak yalın kat dolma çit palanka duvardır. Bunun da hendeği olacak yerinde çepçevre Kiriş Nehri akar. Bu beşgen şekilli bir varoştur ki büyüklüğü fırdolayı 4 bin germe adımdır. Nice kere kölelerimle adımlamışımdır.

Çevresinde 3 adet sağlam kapısı var. Evvelâ kıble tarafına batı kapısı, batı tarafına orta kapı açıktır. Doğu tarafına Yanova Kapısı var. Bu anılan üç adet kapı sanki Acem elinde Hazar Denizi kıyısında Demirkapu Kalesi kapılarıdır ki bunlar da demir kapılardır. Kuzey tarafına 2 adet küçük su kapısı daha vardır. Ancak [84a] has kapısı olup düz yol değildir. Bu hesap üzere iç kale ile anılan 4 kat kalenin içinde ve dışında toplam (—) adet anayol kapıları ve 7 yerde ahşap köprüleri var.

Bu taşra büyük varoşta 1.060 kadar bakımlı, donanımlı ve mükemmel bağlı ve bahçeli, tamamen şindire tahta örtülü süslü evler vardır. Bütün sokakları baştanbaşa tahta kiriş kaldırım döşelidir. Bu şehir bir bataklı göl içinde kurulduğundan zemini çamur olup onun için şehir içi ve evler içi tamamen tahta balvan direkler döşelidir. Sanki Kanije, Tımışvar, Sigetvar ve Kapoşvar kaleleri gibi tahta döşelidir.

Tamamı 4 mahalle ve 4 mihraptır. Evvelâ Süleyman Han Camii ve Ali Bey Camii, bir kurşunlu güzel camidir. Hayrat sahibi Ali Bey de camii haziresinde bir kurşunlu yüksek türbe içinde huzur içinde yatar. Bu iki cami ve Ali Bey Türbesinden başka bu kale içinde kurşun ile örtülü mamur hayrat yoktur. Ve bu iki camiden başka kârgir minareli mabedgâh da yoktur. Geri kalanı, 9 adet mahalle mescitleridir.

Ve 3 adet medresesi, 2 adet derviş tekkesi, 3 adet sıbyan mektebi, 1 adet tüccar hanı ve 1 adet Ali Bey Hamamı vardır. Toplam 200 adet dükkânları var, gerçi bedesteni yoktur ama tüm değerli şeyler ve nadir eşyalar bol bol bulunur.

Ve taşra varoşta 3 adet kefere kiliseleri var. Eğer bütün yapılarım olduğu gibi yazsak büyük bir kitap olur. Ancak bu tarz üzre böyle şehir içinde evden eve, bağdan bağa, değirmenden değirmene, herkes eşine, yoldaşına ve dostuna kayık ile gezilir garip seyirlik şehirdir.

Suyu ve havası tatlı olduğundan güler yüzlü mahbûbu ve mahbûbesi beğenilir. Gayet edepli kadınları, yiğit ve cesur gençleri var. Gündüz gözüne asla asil kadınları kapıdan dışarı hamama çıkmazlar. Herkes hanesinde sobalı hamamlarına girerler.

Ve bütün halkı hodi sedi bilmez, biraz Türkçe bilir, Eflâk ve Macarca çok bilir, bir alay serhad esvabı giyer, çuka kalpaklı gaziler ve tüccarlardır