Saray

Saray hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Bu hakirin bu kadar zamandan beri seyahat ettiğimiz yeryüzünde (— ) adet saray isimli şehirler vardır. Evvelâ Rumeli'nin Bosna-saray ve Vize-saray, Yanbolu yanında Çelebi Sultan Mehmed ve Musa Çelebi'nin Yanbolu Sarayı ve Anadolu'da Aksaray ve (— ) (— ) (— )

Azerbaycan Vilâyeti'nde Saray şehri var, Acem kavmi ona Serav derler ki Cağaloğlu Vezir'in yenildiği Serav'dır. Moğol kavmi de bu Saray şehrine Serav der, ama bu Saray şehrine Cengiz Han Sarayı derler. Nice kraldan krala geçmiştir. Sonunda Hülâgu Han Mâveraünnehir'den Hekim Tusî ile bu şehre gelip Saray şehrini harap edip halkını tamamen helâk etti. Sonra Abakay Han ve Tohtabay Han imar etti. (— ) tarihinde Timur Han Kırım'da Tohtamış Han üzere giderken bu büyük şehri ne yazık ki harap, halkını kebap edip gider. Hâlâ yapılarının kalıntıları iki merhale yerden bellidir. Timur Han öldükten sonra Moskov kralı (—) tarihinde imar eder. O zamandan beri bu Saray şehri, Moskov kralı hükmündedir.

Saray şehri zeminini şekli: Acem tarihçileri Gîlân Deryası'na Hazar Denizi derler. Bu Saray şehri, Hazar Denizi'nin kenarından iki merhale yer uzak kuzey yönünde büyük Edil Nehri kenarında büyük bir şehir imiş. Hâlâ o kadar imar değildir. Gîlân Denizi Saray şehrinin doğu tarafındadır ve Hazar Denizi'nin karşı tarafında 300 mil Acem Vilâyeti'nde Gîlân Vilâyeti'dir ki yukarıda özellikleri yazılmıştır. Bu Saray şehri Edil Nehri kenarında iskele olmak ile imar olmuştur. Edil Nehri bu şehrin kuzeyinden ve batısından akarak gelip Saray'dan aşağı güneye akıp iki günden sonra Hazar Denizi'ne bir fırkası karışır. Edil Nehri'ni 40 yerden Hazar Denizi'ne [169a] karıştığı yukarıda yazılıdır.

Tatar kavmi ilk defa Çin, Maçin, Hıtâ, Hoten, Fağfur ve Mâhan'dan sökün edip geldiğinde bu şehir toprağında vatan edinip çoğalıp Cengiz Han, İskender gibi cihangir olmayı isteyip kendine boyun eğmeyen kralların ellerini ve vilâyetlerini harap edip esirlerini kebap ederdi. Hâlâ Tatar kavmi acımasızlardır. Hatta Cengiz Han'ın Hazret-i Risâlet-penâh asrında hayatta olduğu yukarıda yazılıdır

Bu Tatar kavmi hakkında Hazret-i Peygamber buyururlar ki, hadis-i şerif sahihtir: Hadis: "Allah'ın doğuda Türk isminde bir takım askerleri vardır ki içinizden başıbozuk isyankârların intikamını onlarla alır; siz merhamet edersiniz ama onlar etmez. Bu zamana eriştiğiniz zaman kıyameti bekleyiniz" buyurmuşlardır.

Hâlâ Moskov elindedir, ama bütün reayası ve asker sınıfı Heşdek Tataridır ki mümin ve Müslümanlardır. Askerinin yarısı Moskov keferesidir ki Müslüman ve kefere toplam (—) adet güzide askere maliktir. Başka vezir namında kaptan hâkimi vardır. Başka 40 parça gemi sahibi Edil Nehri kaptanı vardır ki 3 bin Kazak gemici askerlere maliktir.

Saray imaretlerini bildirir: Tamamı 9 bin tahta, saz ve kamış ile örtülü hanelerdir ve 7 adet büyük kiliseler vardır.

................(3.5 satır boş)..................

Saray şehri külliyatı övgüsünün tamamlanması

Hâlâ bu Saray şehri Tatar kavminin her türlüsüyle dolu şehirdir. Moskov kavmi de Hıristiyanlardır, ama bunların asılları da Tatardır. Heşdek Tatarı Müslümanlardır. Nogay Tatarı Müslümanlardır. Yaman Sadak Tatarı, Teb (?) Tatarı, Şıdak Tatarı ve nice çeşit Tatar boyları bu diyarda mevcutlardır, ama asıl vatanları olup Moskov eline geçtikten sonra Moskov'a reaya olmuşlardır.

Bu Tatar kavmi helâl ve haramdan bir şey bilmezler. Hepsi mübahîlerdir ki canlı kısmı ne bulurlarsa canı ola ve kanı çıka elbette o yaratığı yerler. Ve ekmek yemezler, yeseler ekmek yüreklerine yapışıp ölürler.

Her şeyden fazla sevdikleri yiyecekleri at etidir. Nice boyları at etini pişirirler, nice boyları da kanını akıta akıta eti çiğ yerler.

Su yerine boza, at sütü, kımız ve deve sütü içerler, zira atları ve develeri hesapsızdır.

Bu Saray Tatarlarının dilleri birbirlerine benzemez, birbirlerinin dillerini tercüman ile anlarlar.

Bu Tatar kavminde asla dedikodu, kötülük, yalan ve iftira yoktur. Yalan o kimsede olur ki bir adamdan veyahut bir hâkimden korkup yalan söyleye. Bunların asla bir kimseden korku ve çekinmeleri yoktur. Onun için yalan söylemezler ve yalan nedir bilmezler.

Bunlar her zaman bir türlü soğuk yemek yerler. Sıcak aş yemediklerinden bunlarda asla hastalık olmayıp gayet sağlıklı kavimdirler.

Bütün Tatar ovalarda yaşarlar, deve arabalarıyla binip göçerler.

Bu kavim Cengiz Han'dan beri mümin, muvahhid, Hanefî ve Şâfiî mezhepli olmuşlardır. Ancak bu Tatar kavmi zikrolunan ahlâktan bazılarıyla ablaklanmış ve bazı özelliklere sahip iseler de yine İslâm inancı ile ehl-i sünnet ve'lcemaat, kâfirlere böğür iği olmuş, saba gidişli, düşman avlayan Tatar kavmidir.

Müslümanlık rengiyle renklenmiş, küfür ve sapıklık karanlığından kurtulmuşlardır. Hatta bu Tatar kavmi Hıristiyan kavimlerden Kazak-ı Ak, Leh, Çek, İsveç, Moskov, Mujik, Krakov, Erdel, Orta Macar, Kurs, Nemse ve Fiyamenk kâfirlerinin memleketlerine baskınlar edip, bütün yıl boyu kâfirlerin ülkelerini yağmalayıp, keskin kılıç ve kaza okları vurup kılıç artığı büyük küçük kâfirleri İslâm diyarına getirip İslâm şerefi ile şereflendirirler.

Zira bu Saray şehrinin Nogay Tatarları daima Heyhat Ovası'nı geçip Çerkez vilâyetlerinde sakin olan Nogay Tatarı ellerine esir getirmede. Onlar da esirleri Kırım ülkesine götürmededirler. Hatta bu hakir 1051 (1641) tarihinde İslâm Giray Han zamanında Kırım'dan Sübhan Gazi Ağa ile 10 bin saba yeli gibi hızlı Tatar ve 6 kere 100 bin adet safkan Arap atları ile 20 gün gece seğirtip ta Bahr-i Muhit kenarında İsveç kralı memleketini yakıp yıkıp yağmalayıp [169b] 42 bin esir çıkardık. Lâkin o zamanda Kardaş Kazağı Tatar ile henüz kardeş olup onların yardımıyla ta İsveç Vilâyeti'ne varılıp Müslüman gaziler ganimet aldılar.

Gerçekten de bu Tatar kavmi kâfiristanın büyük vebasıdır ki bu Saray şehri Tatarı bütün kâfiristanın ortasına kurulmuştur. Her taraf kâfirlerini çaparlar. Ancak Moskov kralı vilâyetini çapmazlar, zira kendilerinin krallarıdır. Ancak bu Saray şehri çok sert kış memleketi olduğundan meyve ağaçlarından hiç birisi yetişmez, ama söğüt ve kavak ağaçları olur.