Elbruz Dağı

Elbruz Dağı hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Arapça'da ismi Ebü’l-cibâl'dir [dağların babası], ama Bürzî kavmi bu yüksek dağın eteklerinde oturduklarından Acem tarihçileri bu büyük dağa kûh-ı Elbürzî [Elburz Dağı] dediler.

…

Bu Elburz Dağı Bâbülebvab'a, yani Demirkapı'ya yakındır. Gezip görenlerin sözlerine göre 148 adet dağın bu benzersiz dağ ortasıdır. Belki dünyanın ortasıdır.

Yeryüzünde bundan yüksek dağ görmedim, zira usturlâb ilmi hükmü üzere bu yüksek dağın aslında zemini de yüksektir, zira arz-ı beledi (— ) ve uzun günü (— ) derece ve dakikadır. (— ) (— ) Her yönden onar günlük yoldan görünür. Bunda olan çeşitli yaratıkların hesabını ancak Yaratıcı Allah bilir.

Özellikle gûlyabaniler gayet çoktur. Gök gürültüsü gibi seslerini duydum, kendilerini görmedim, ancak kar üzerinde ayak izlerini gördüm. Bu gûlyabanilerin ayak izleri üzerine 5 adam otururdu. Allah bilir dünyanın ortasında olan Kâf Dağı budur. Bahr-i Muhit dışında olan dünya Kâf Dağı'dır. İskender-i Zülkarneyn, Hazar Denizi'nden bu dağa gelinceye kadar 6 merhale yerdir. Ve zirvesi 6 menzildir.

Bu dağdan güneye yokuş aşağı Karadeniz kıyısında Faşa Nehri 6 konak yerdir. 6 konak da Karadeniz'in Faşa Boğazı'dır. Bu dağdan Karadeniz'e kadar 12 konak yerdir. Büyük İskender bu 12 konak yeri Hazar Denizi'nden Karadeniz'e kadar bu Elburz Dağı üstünden tehlikeli bir sed çekmiş. Hâlâ yapı kalıntıları ve cehennem çukuru gibi hendekleri bellidir. Gürcistan tarafında Lezgi Dağı bu İskender Seddi'ne yakın ve Elburz Dağı'na bitişik, o da yüksek bir dağdır.

Bu Elburz Dağı’nın etrafında 11 adet ülke sahibi padişahlar sakinlerdir. 70 çeşit özel lehçelerle konuşur, değişik dilli insanlar vardır ki birbirlerinin [159b] konuşmalarını tercümanlar aracılığıyla güçlükle anlarlar.

Gerçekten de yeryüzünde olan küçük büyük dağların aslı budur ki Arap tarihçileri bu dağa Ebü’l-cibâl [dağların babası] adını koymuşlar. Zira bütün dağlar, ta Çin, Maçin, Hıtâ, Hoten, Fağfur ve Hindistan'a kadar bütün dağlar bu Elburz Dağı'na bitişiktir. Bu dağın doğu tarafı İran ülkesidir, yani Acem Vilâyetidir ki Azerbaycan, Tiflis, Tomanis ve Serirüllân ve Gîlân'dır.

Bu dağda olan otların, bitkilerin ve ağaçların çeşitleri meğer Hindistan'ın Hazret-i Adem'in indiği Serendil Dağı'nda ola.

Bu dağın eteğinde Demirkapı dedikleri kaleyi kisralardan Enûşirvân yapmıştır. Sınırını Elburz Dağı'na kadar taş set yapmıştır ki hâlâ İskender'in bu Elburz Dağı üzerine yaptığı şedde varıp son bulur. Gerçekten de koca Kisra Enûşirvân, İskender'e denk sağlam duvar yapmıştır. Hatta Enûşirvân-ı Adil bu Demirkapı'yı yapıp Irak-ı Arab'dan nice bin adam sürüp Demirkapı Kalesi'ne koyup imar etmiştir. Hâlâ o taife Demirkapıda Arap diline yakın bir çeşit lehçeyle konuşurlar zarif kavimlerdir, dillerine Kahtâniye dili derler. Molla Câmî, Kitâb-ı Camı’sinde bazı Kahtaniye kelimeleri kullanır, bir çeşit düzgün ve fasih kelimelerdir.

Bu Demirkapı şehrinin doğu tarafında Hazar ülkesi, Terek Vilâyeti ve Lân ülkesi şehirleri var. Hâlâ Moskov kralı hükmündedir ki ta bu Elburz Dağı eteklerinde Terek Kalesi'nde son bulur çok büyük vilâyettir. Demirkapı 985 [1577] tarihinde Acem elinde iken 986 tarihinde Özdemirzâde Çerkez Osman Paşa fethedip sonra 1033 [1624] tarihinde Acem Bağdad'a, Gence, Şirvan ve Şamahiya ve bu Demirkapı'ya girip içinden Handan Ağazâdeler vere ile çıkıp Kırım hanına oradan Sultan IV. Murad Han'a gelirler.

"Niçün Demirkapı Kalesi'ni Acem'e verdiniz?" diye bile sorulmayıp bu Demirkapı Acem elinde kaldı.

Yine Elburz Dağı'nın kuzeyinde Kaytak kavmi, 50 bin askere malik kişilerdir, ama Moskov kralına tabilerdir.

Yine Elburz Dağı'nin güney tarafında Lezgi ve Legzi derler bir Hıristiyan kavimdirler, Acem'e tabi 50 bin askerdir.

Bu yüksek dağın doğu tarafında Tiflis ve Tomanis kaleleri var. Sultan Mustafa Han'ın ikinci cülûsunda, 1031 [1622] tarihinde Acem Tiflis ve Tomanis kalelerine malik olmuştur. Hatta Abaza Paşa Erzurum'da kapanıp celâli iken bu iki kaleyi Acem elinden almaya hareket etmişken Âsitâne tarafından Vezir Mahmud Paşa Abaza üstüne serdar olduğunu Abaza Paşa duyup Tiflis ve Tomanis kalelerini Acem elinden kurtarmaktan vazgeçip canı başı derdine düşüp Erzurum Kalesi'ne kapandı. O zamandan beri o iki kale Acem elinde kaldı.

Hâlâ Acem Vilâyeti ile bu Elburz Dağı arasında Dağıstan Vilâyeti padişahı var ki Elburz Dağı eteklerinde 7 sancak bir Dağıstan ülkesidir. Padişahlarına Şamhal Han derler. Başka hutbe sahibi padişahtır, ama sikke sahibi değildir, Şafiî mezhebinde mümin ve muvahhid kavimlerdir. Bu Dağıstan kavmi de 7 kavimdir ki dilleri birbirlerine aykırı kavimlerdir. İnşaallah yeri gelince yazılır.

Bu Elburz Dağı'nin kıblesi ardı Dadyan Vilâyeti'dir. Ve dahi kıbleden güneye meyilli Abaza Vilâyeti'dir ki tamamen Karadeniz kenarına yayılmışlardır. Batı tarafı şimdi gelirken yazdığımız Çerkezistan Vilâyeti'dir ki bitişiğinde Kabartay Çerkezi'yle Tavustan Çerkezi'dir

Buradan batı tarafına 47 germe konak Kırım Vilâyeti'dir. Yine bu Elburz Dağı'nin kuzey tarafına Hazar Denizi kenarında Moskov Vilâyeti'dir ki o sınır Terek Kalesi'dir.

Sözün özü, bu yazdığımız üzere bu Elburz Dağı'un etrafında 11 adet padişah sakindir. Ta bu derece yüksek dağdır. Öyle bir yüksek dağdır ki en tepesi yaz ve kış mavi bulutlar içindedir. Asla normal havada bile görmüş insan yoktur. O kadar yüksektedir, bulutlardan aşağı görünen yerlerinde ağaç cinsinden bir şey yoktur, sert rüzgâr ağaçları kökünden söker. Oralarda kar bile yoktur, ama iki üç günde ortasına çıkılır yerlerinde Nuh Tufanı'ndan beri kat kat sararmış karları vardır ki,

Âb-ı zülâl lezzeti ve şeklini bildirir

İçinde tazı kadar âb-ı zülâlleri, yani canlı kar kurtları olur. Bir türü de insan uyluğu kalınlıkta kara başlı ve kara gözlü buzdan canlı kurtları olur, ona hukemâ âb-ı zülâl derler. Tavustan hanları Mehmed Giray Han'a hediye getirmişlerdi. Aynı Osmanlı'nın ev saçaklarında buzdan diş diş olup sarkmış dut yaprağı tırtıl kurdu şeklinde kol kalınlığı canlı buzdan kurtlar idi. Başlarını kırıp içinde pelte [160a] gibi suyunu emip içtik. Gerçekten de yeniden hayat bulup erkeklik damarlarımız harekete gelip çevrede olan Tavustan mahbûbelerine bakmaya başladık. Bu âb-ı zülâlin hareketi hep kar içinde ikendir. Dışarı çıkınca hareketten kalıyor. Hemen tüm vücudu buzdur, ama içi koyuca âb-ı zülâldir. Hiçbir zaman suda koku yaratılmamıştır ama bu zülâl ezilmiş badem kokusundadır. Daha büyüğü olurmuş, ama hakir görmedim.

Bu dağın iki günlük yerlerinde Tavustan sultanı kavminin çobanları yaz aylarında çıkıp nice yüz bin sürü koyunlarıyla yaylarlar, oradan yukarı çıkmaya gûlyabanilerden korkarlar. Zira ondan yukarı bulutlar içinde dağlardan bir heybetli, korkutucu, dehşetli sesler gelip bütün hayvan ve çobanlar o şiddetli sesten kaçıp yukarı çıkmaya cesaret edemezler diye anlattılar.

Bu dağın çevresinde olan 11 adet ülke vilâyetlere akan büyük nehirler tüm bu büyük dağdan doğar.