Salacık

Salacık hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Cengizlilerin tarihçilerine göre Tatar kavminin ilk defa bu Kırım memleketini Ceneviz keferesi elinden alıp sahip olan (— ) tarihinde Cuci Han ve Ertoğmır Han'dır. 40 bin düşman kıran, saba hızında Tatar kavimleri bu Kırım bölgesine sahip çıkıp Kırım vadisini gezip dolaşarak bir mahalde bir yerleşecek yer beğenmezler, ancak bu Eski Salâcık Deresi'n kendilerine uygun görüp küffar korkusundan bu dere içinde bu Eski Salâcık Kalesi'ni yaparlar. Daha sonra ensesindeki kayalar üzerine bulunan, adı geçen Gevherkirman Kalesi'ni, yani Çufut Kalesi'ni Ceneviz elinden fethederler. Ama bu Eski Salâcık burnundan severler. Doğudan batı tarafına 4 bin adım enli bir dere içinin iki başlarında ve iki taraflarında yalçın kayalar göklere uzanmış yüksek kayalar olup bütün kayaların altları Bîsütun Dağı gibi boş olup mağara mağara inler ve üzerleri şahin ve zağanos yuvalı kızıl kayalar olup asla bir taraftan düşman inip çıkması mümkün değildir. Cuci Han ve Ertoğmır Han bunu bilip bu dereyi kendilerine güvenli bir sığmak bulmuşlardır. Bu derenin iki başlarındaki daracık olan yerlerine iki başında kayadan kayaya dere ağzına kale duvarları çekmişler ve birer ağaç kapı yapmışlar. Hâlâ o kapılar durur. Bu kapılardan başka yerden bu dere içinde kuş uçmaz.

Bu kayaların arasında âbıhayat Aşlama Suyu akar. Bu akarsuyun doğduğu yer yine bu kayalardır. Bu kayalardan çıkıp hanların İrem gibi Aşlama Bağı içinde nice havuz ve şadırvanlardan geçip Meram Bağı'nı sulayıp daha aşağı Salâcık mahalleleri içinde nice su değirmenlerini döndürüp ondan aşağı Eski Bahçesaray şehri derelerinden akarken bu ırmağı Çürüksu derler, gayet kullanılmış sudur içilmez.

Bu Salâcık'ta bu nehrin iki tarafı tamamen bağ ve bahçeler ile süslenmiş ve çeşit çeşit haneler ile bezenmiş eski bir şehirdir ki tamamı 3 bin adet kırmızı kiremit örtülü sanatlı yüksek bacalı ve tamamı kârgir yapı taş duvarlı donanımlı, mükemmel, süslü ve eski tarz odalardır. Yüzlerce adet odaları kayalar altındaki mağaralar içindedir. Temmuz ayında bu mağaralardaki evler gayet serin olup kış günlerinde ise sıcak olurlar.

Tamamı 5 mahalle ve 5 mihraptır ki 5 mihrabında da 5 adet eski tarz minareler vardır. Bu şehirde asla dükkân, han ve hamamlar yoktur, zira Bahçesaray şehri bu şehre bitişiktir.

Eski zamanlarda bu Eski Salâcık'ta nice han, cami, hamam ve medreseler var imiş. Hâlâ Mengli Giray Han'ın büyük medresesi mamur kalıp kapısı üzerinde celî Musta'sımî hattı tarihi budur:

Emere hâzihi binâe'l-medreseti bi-avnillâhi'l-Meliki'l-Mennân, Mengli Giray Han bin el-Hacı Giray Han halledallahu mülkehû ilâ inkırâzı'd-devrân, sene 956.

yazılıdır.

Bu medreseye bitişik aydın ve hoş bir hamamı kalıp suyu, havası ve yapısı da güzeldir.

…

Bu Eski Salâcık'ın üst yanında doğu tarafta, Çufut Kalesi kayaları dibinde İrem Bağı'na benzer olan Aşlama Bağı'nda Kırım Vilâyeti kadıaskeri olan Murtaza Ali Efendi ile ziyafete gidip bu Meram Bağı'nda çok eğlenip şenlenip gezip dolaştım.

Rıdvan cenneti bahçesi Aşlama Bağı'nın anlatılması

Bütün hanlar, hanzâdeler, sultanlar, biyim ve bükeçler bu [124a] cennet bağında zevk ü safalar ederler. Böyle bir Aspuzu Bağı'dır ki cennet bahçesi gülistanları içinde köşe köşe çağlayan akarsuları kenarında olan maksurelerde konan hanlar cananlarıyla has sohbetlerinde iken bülbüllerin hoş sesli nağmelerini işitenler ruh dinginliği ile safâlar dem be-dem içip eğlenirler. Suyu ve havası o kadar tatlıdır ki burada bir saat dinlenen elbette gamlarını üzüntülerini unutup şen şakrak olur. Şanı yüce her hanın bu hıyaban bağı içinde birer bölgede çeşit çeşit altınlı ve nakışlı ibretlik maksureleri, sedirleri, köşkleri ve odaları var ki sanki her biri birer Çin fağfuru işliğidir. Her hanın çeşit çeşit ona on havuzları, fıskiye ve şadırvanları ve Havarnak köşkleri var ki mimarî ilmini bilenler gördüğünde parmaklarını ısırıp aklı şaşar.

Bunda olan meyve ağaçları Kırım'da değil başka yerlerde yoktur. Meyve ağaçları o kadar çoktur ki meyvelerinden hediye için diğer şehirlere götürürler. On fersah yere gitse yine meyvelerinin tazeliği ve güzelliği bozulmaz ve uzun günler boyunca meyvesinin lezzeti asla değişmez, zira havası hoş yerde yetişmiş meyvelerdir.

Bütün vilâyetlerden hanlara hediye gelen renk renk, çeşit çeşit çiçeklerin güzel kokuları insanların beynini kokulandırır. Özellikle Anadolu'da Bakrazbeli müşk-i Rumî soğanları, Trabzon karanfillerinin kanırtmaçları, İstanbul'un zerrini, Molla Çelebinin ablak lâlesi, Çelebi Cüce'nin filandıra lâlesi, Kâğıthane lâlesi, çeşit çeşit şakayık-ı numanîler, İstanköy sümbülleri ve nice yüz bin çeşit hediye gelen çiçek soğanlarının çiçekleri bu bağ içinde bezenmiştir. Görenler ve bu bağ içine girenler sanki Huld-ı Berin cennetine girdik sanırlar. Bahar mevsiminde her meyve ağacının çiçekleri açtığı, erik, elma, armut, kiraz ve vişne çiçekleri açtıkları sırada insan güzel kokulardan sarhoş olup bu Direkli İrem Bağı sanki yalan dünyanın Firdevs-i Berin cenneti olur. Ama bu güzel hıyâban bu Mehmed Giray Han asrında böyle süslü olmuştur, zira bir tabiat, güzel huy ve cömertlik sahibi, şanı yüce bir handır.

Çeşit çeşit yüksek ağaçların gölgesinde türlü türlü çemenzar ve lâlezar sofalarda selsebi İlerden akarsular çağlayıp nice yüz yerde fıskiyelerden berrak sular fışkırıp yüksek ağaçların tepelerine kadar çıkarak yapraklarından yağmur gibi suları şadırvanlara akar. Ve her diyarın seçkin ustaları bu ülkeye gelmişler ve binlerce becerikli ve bilgili esirler ustalıklarını göstermek için bu bağ içinde çeşit çeşit eserler yapmışlar. Gerçekten de bu Aşlama Bağında olan sanat eserleri meğer Belde-i Tayyibe, yani Kostantiniyye şehri olan İstanbulumuzda ola.

Sözün özü, bu Meram Bağı'nm yapıları tarihlerini ve nice çeşit sanatlı eserlerini anlatsak seyahatnâmemizin müsveddelerini temize geçirmeye ve diğer ülkeleri gezmeye engel olur. Kısacası Kırım ülkesinde böyle bir gezinti yeri, dinlenme yeri, kuyah ve Acem hıyabanı gibi bir İrem Bağı olmazdır. Allah sonsuza kadar bakımlı ve şenlikli ede.

Sonra bu kemter kul, bu bahçede türlü türlü zevkler edip Eski Salâ şehri içinden geçtik. Eski Salâ demekten maksat, Kırım bölgesinde Cuma salâsı ilk defa burada okunduğundan Eski Salâ şehri derler.