Eski Zağra

Eski Zağra hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Bu da Makedone krale avradın hükmünde idi. Onların zamanında bu büyük şehir idi. Kızılyumurta günlerini her sene burada kutladıklarından bu şehrin ismine Avgandire derler idi. Yunan dilinde "Avgandire" diye kızıl yumurtaya derler.

Ve bu şehirde büyük bir kilise var idi, sanki Ayasofya idi. Orada Andire Yoroz adında patrik, kıssis, papa, ladika ve ruhbanlar var idi.

O kemer sahibi önderleri, zünnar sahibi Andire melun yıldızlar ilminde ustalık sahibi olduğundan Hazret-i Resul-i Huda Muhammed Mustafa'nın Mekke'de ortaya çıkacağını, bütün kumame (insan cemati) ve kiliselerindeki tılsımların yıkılacağını günü, saati, dakikası ve saniyesiyle belirtedek demiş idi.

Ve o gün bu Avganda kilisesi yıkılır derken Tanrı'nın hikmeti Mekke'de Hazret-i Mustafa dünyaya gelince Bağdad'da Kisra takı, Irak'da Nemrud ateş-gedesi, Ayasofya, Kızılelma, Kudüs'de kumame, Beytüllahın, Budin Kızılelması'nda Makbul İbrahim Paşa'nın cami ettiği büyük kilise, Estergon kilisesi kubbesi, Üstolni-Belgrad kubbesi, Trabzon'da, İstanbul'da Sarayburnu'nda balık dalyanı tılsımları, Mısır İskenderiyesi'nde Ayine-i İskender ve Mısır'da Ehram Dağları dibinde taştan Ebülhevl kellesi söylemez olmuştur.

Kısacası 7.000 adet yazılan kubbeler ve ateş-gedeler (Mecusi tapınağı) Tamamen Hazret-i Peygamber'in dünyaya geldiği o mübarek gecede hepsi Allah'ın Resulü yeryüzüne ayak basınca yıkıldı. Böylece bütün Hıristiyan milletler bildiler ki Muhammed-i Arabi yez yüzüne ayak bastı. Hemen o saat bu Zağra şehrindeki Avganda Kilisesi'nde olan adı geçen papas Andire Yoros "İşte bugün Muhammed dünyaya gelir" diye bekler iken büyük bir deprem olup Avganda Kilisesi yıkılır ve içinde Papa Andire ölür.

Hala o kilisenin temelleri şehrin kuzeyinde yüksek bir tepe üzerinde görülmektedir. Yine her sene bütün kefere ve fecereler eski adetleri üzere bednam günlerinde o kilisenin temelini ve Andire papasın mezarını dolanırlar. O zamanda bu Zağra'ya Avganda derlerdi. Rum tarihlerinde ulu şehir idiği ayrıntılı olarak yazılmış ve övülmüştür.

Daha sonra zamanın geçmesi ile nice krallar eline girip imar olmada iken 766 [1363-64] tarihinde Osmanoğulları'ndan [132b] yine Yıldırım Bayezid Han fethidir, Koca Lala Şahin Paşa eliyle. Feth etmekte zorluk çektiği için fetihten sonra kafirler bir daha buraya gelip yerleşmesin diye kalesini berbat etmiştir. Hala yapı kalıntıları şehrin nice yerlerinde bellidir.

( ---) ( ---) eyaletinde ( ---) sancağı toprağında kalemi ayrılmış ve tahsis edilmiş Abaza Mustafa Ağa adında bir şanlı gazinin serbest zeametidir.

Şer'i hakimi 300 payesiyle şerif kazadır. Toplam 7 naiplik hükumetinde 124 adet şenlikli köylerinden adalet üzere kadıya yedi kese mal hasıl olur. Zeamet sahibi hakimine de öşr-i sultaniden, cürm ü cinayet ve bad-ı havadan yedi kese hasıl olur.

Müftüsü, nakibi, sipah kethüdayeri, yeniçeri serdarı, şehir hacdan ve muhtesibi vardır. Subaşısı, serbest zaim tarafındandır, ama haracı ve emini padişah tarafındadır.

Eski Zağra şehri ensesi kuzey tarafı dağdır, üst tarafı safi bağdır. Kıble tarafı ta ikinci taht merkezi Edirne şehrine varıncaya kadar 24 saat yer ılgar ile safi köyler ile süslenmiş kat kat bakımlı ve şenlikli güzel yerleşim yerleriyle süslenmiş, Rıdvan cennetine benzer İrem Bağları ile bezenmiş lalezar yemyeşil bir ovanın kuzeyine kurulmuş süslü bir şehirdir.

Bütün hanelerinin pencereleri kıble tarafına bakar altlı ve üstlü yüksek saraylardır. Tamamı 3.000 adet kiremitli güzel evlerdir ki Filibe şehrine biraz yan başı gelir bakımlı şehirdir. Tamamı 760 adet bölme anayolları gayet pak anayollardır. Ve hepsi 14 adet mahalledir. Meşhuru bunlardır.

................ (1.5 satır boş) ...............

Ve tamamı 17 adet mihraptır. Bunlardan çarşı içinde büyük Hamza Bey Camii demekle bilinen bir düzgün minareli camidir ki gece gündüz kalabalık cemaatten bir an bile boş değil, eski bir mabettir. Kıble kapısından mihraba varıncaya kadar uzunluğu ve genişliği zergerdan mest ayak ile(---) adımdır. Bu şehirde bundan büyük cami yoktur. Ve bütün yapıları mavi renkli has kurşun ile örtülü kubbelerdir. Kıble kapısı üzerinde tarihi: "Sene semame mi'e"de [800/1396] Musa Çelebi ibn Yıldırım Han zamanında ümeradan Hamza Beğ binasıdır.

Oradan yine çarşı içinde, Yenicami, aydınlık yapı ferahlık verici bir ibadethanedir. Ancak kimin tarafından yaptırıldığını bilmiyorum.

Noktacı Camii, Nalbey Camii, Ali Paşa Camii ve Tekke Camii (---) (---) (---) (---) (---) .

Bu beş adet selatin camii gibi camilerdir, ki bir minareli kargir yapı kubbeler ile bezenmiş süslü ibadethane camilerdir.

Ve tamamı (---) adet mescitlerdir.

................ (1.5 satır boş) ...............

Ve hepsi (---) adet medrese, darülhadis ve darülkurralardırki her camide birer ders-i am bulunmaktadır, ama bunların içinde Ali Paşa Medresesi.

................ (1 satır boş) ...............

Ve hepsi 42 adet ilim öğretilen mektepler vardır. Bunların içinde en donanımlısı sağlam vakıflı Hamza Bey Mektebi'dir.

................ (1 satır boş) ...............

Ve tamamı ( ---) adet derviş tekkeleri vardır.

................ (1.5 satır boş) ...............

Ve tamamı 5 adet gönül alan hamamlardır. Evvela çarşı içinde Çifte Hamam, Alaca Hamam, Küçük Hamam, Paşa Hamamı ve Yeni Hamam, hepsi aydınlık güzel hamamlardır. Bu aydınlık hamamlardan başka 200 adet hanelerin özel hamamları vardır.

Tamamı (---) adet bekar hanları kervansaraylardır.

................ (1.5 satır boş) ...............

Hepsi (---) adet ab-ı hayat akar çeşme sebillerdir.

................ (1.5 satır boş) ................ [133a]

Ve hepsi 855 adet sultan çarşısı dükkanlarıdır. Unkapanı'ndan aşağı Uzunçarşısı gayet mamurdur. Kargir sağlam yapılı bedesteni zengin bezirganlar ile dolu bir hüsn (güzellik) pazarıdır.

Alimleri, şairleri ve salihleri çoktur. Büyük şeyhleri, imamları, hatipleri, ileri gelen ve seçkinleri ile derviş huylu insanları sayısız ve sınırsızdır. Tamamı renkli çukalar, değerli kumaşlar, renkli soflar, zaği ve mollayi türlü türlü elbise giyerler.

Suyu ve havası Rumeli'de gayet beğenilir. Özellikle Bulgar, Sırp ve Çıtak mahbubeleri haftada bir şehrin pazarına geldiklerinden şehir pürnur olup aşıklar mutlu olur.

Beğenilenlerinden; beyaz ekmeği, ayvası, sarı balı, nohutlu çöreği, tavuk böreği, bey armudu, hüsniyusuf armudu, al üzümü, şırası, elvan kirazı ve çeşit çeşit meyvesi olur.

Bu Eski Zağra şehri, beşinci iklimin ortasında bulunmak ile boylamı (---) saat (---) derece ve (---) dakikadır. Enlemi (---) (---) arzda olduğundan suyu ve havası mutedildir (---) .

Eski Zağra yapılarının özellikleri

Geniş vilayeti bakımlı, halkı mutlu ve şen olduğundan beldesi güzel ve beğenilir, ekinlikleri geniş, hayrat ve bereketleri bol olduğundan halkının nimetleri çok bol, pınarları çağlar olup her hanede bağ, bahçe, havuz ve şadırvanlar vardır. Halk tamamen zevk ve safa ehli olup bütün konuklara ve çevredeki komşularına ziyafet ile ikramda bulunup gönül alır, dostluk gösterir bir alay fukarayı sever, gariplere dost adamlardır. Üç gün bu şehirde konaklayıp can sohbetleri ettik.

…

Eski Zağra ziyaret yerlerini bildirir

Evvela Küçük Hamam önünde Tohum Baba Sultan, bağlar içinde Durhan Baba Sultan, Doğan Dede Sultan ve Tabahane Mahallesi'nde Karaca Ahmed Dede, sonra şehrin batısında yarım saat uzaklıkta Ahad Evren Köyü'nde Abdülmü'min Baba; bir mesire yeri, gezinti yeri Bektaşi dervişleri tekkesidir. Bundan başka Eski Zağra şehrinin 70-80 adet ibret verici mesire yerleri vardır ama yazılmasında aczimiz vardır. Bu kadarla yetindik.