Cezire-i İbn Ömer (Cizre)

Cezire-i İbn Ömer (Cizre) hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Evvelâ bu Finik Kalesi, Rebî beldesi toprağında Şat içinde, kuzeyinde bir konak Hasankeyf Kalesi ve kıblesinde Kefirzaman Kalesi vardır. Bu iki eski şehrin arasında taşra varoşu düzde ve iç kalesi yüksek tepe üzerinde bir Bûhitân Kalesi'dir. Batı tarafında bir menzilde Aştı beyi toprağıdır, bu da Diyarbakır sancaklarındandır ki Aştı kavmi 10.000 asker olur. Yine Cizre'nin batısında üç konakta çölde Fırat Nehri’ne yakın Sincar Kalesi Sancağıdır ki yukarıda anlatılmıştır. Kuzey ve batı tarafına meyillice Mardin Kalesi (—) menzil yakındır ki yalçın kaya üzerinde meşhur kalelerden biri de bu Mardin Kalesi'dir, yukarıda anlatılmıştır.

Bu Cizre Kalesi adı geçen kalelere yakın acayip ve garip bir tarza, heybetli yapı, kesme taş ile yapılmış sağlam bir kaledir.

Ve maharetli yapı ustası bu kale inşasına var gücünü sarfedip duvar yüzünü bir sıra siyah taş ve bir sıra beyaz taş ile tamir etmiş. Çoğu yerlerinde bütün taşları satranç nakşı gibi dizmiş. İç kalenin burçlarını ve bedenleri gayet sağlam yapmış. Beden dişleri ve mazgal deliklerini marifet sergileyip süslemiş. İç kalesinin hendeği yoktur, ancak aşağı varoş hisarın hendeği vardır.

Üç kapısı vardır. Evvelâ batı tarafa açılır Tur Kapısı, Hadid Kapısı da derler. İkinci kapıya Bâbü'l-mâ [Su Kapısı] derler, yani Şat kenarı kapısıdır, kıble yönüne açıktır. Ve üçüncü kapıya Bâbü’l-cebel [Dağ Kapısı] derler, iç kalenin altındadır ve kuzey tarafa bakmaktadır.

Bu kapı önünde Büyük Şat üzerinde 20 adet gemi üzere sağlam bir köprü vardır ki seyre değer. Diyarbakır’dan Hasankeyf'den ve Fındık Kalesi'nden kelek gemileri gelse köprü bekçileri köprünün ortasında iki gemiyi açıp kelekler geçer, sonra yine kapatırlar.

Bu köprünün karşı tarafındaki yere (—) (—) derler, yine Cizre hükmündedir. Bu köprü başına yakın kelek gemileri yanaşır iskele vardır.

Şat Nehri taşkın ile gelse Köprü Kapısı'ndan içeri Dicle Nehri şehre girip yolları su basar. Ama her an Şat Nehri taşkın ve coşkun gelmez, çok taşkın gelirse şehri sel basar. Ama nücûm ilminde ve cifir ilminde üstadların yazdıklarına göre Cizre Şehri'ni, Bağdad Kalesi’ni, Kurna Kalesi'ni ve Basra Kalesi'ni Şattularab basıp Şat Nehri ve Fırat Nehri Ceyhun, Seyhun ve Nil gibi deryâ olup Necef deryâsı yine büyük göl olup sonra taşıp Şam'ın Kâbe çöllerine, Mekke ve Medine yollarına akarak Kâbe çölleri Fırat Nehri ile ağaçlık ve ormanlık olup benîâdem ile şenlenip Fırat Nehri Süveyş Denizi’ne aka, diye yazmışlar. Ve o zamanda bu Cizre Şehri harap kalıp Kefirzaman Kalesi Irak Medâyini gibi büyük bir şehir ola, demişler. "Gaybı Allah'tan başka kimse bilmez" [Kur'ân, Nemi, 65] Tanrıya hamd olsun bu zamanda Cizre Kalesi ve şehrini gayet bakımlı, şenlikli ve halkım mutlu ve şen gördük.

Cizre Kalesi fırdolayı (—) adımdır, nücûmî saat ile (—) saatte dolaşılır. Ama batı tarafındaki bağ ve bahçeleriyle bir günde güçlükle dolaşılır.

Cizre Şehri hanelerinin anlatılması

Bu çapta olan büyük şehrin içinde ve dışında (—) adet saraylar, evler, ay ân, eşraf ve kibar haneleri, fukara hüzün kulübeleri vardır.

Evvelâ iç kalede Paşa sarayı, 200 odalı, meydanla, hamamlı ve Havernak köşklü şahane saraydır ki iç kale içre sanki narin hisardır. Dizdarı ve kale neferatları yoktur. Kale anahtarları paşa elindedir.

Ve kale hizmetçileri tümüyle Cizre paşası tabileridir. Bu kale gerçi iç eldedir ama can düşmanları Yezidî, Halitî, Çekvânî, Bapirî, Sincarî ve Zibârî Kürtleri basımlarıdır. Onun için bu kalenin bekçileri gece gündüz gözcülük edip hazır dururlar.

Bu kalenin yetecek kadar cebehanesi, diğer mühimmatları ve yetecek kadar şahî topları vardır. Ve buğday ambarları, cebehaneleri ve Şatt'a iner su yolları vardır. Sonra aşağı burçta (—) (—) hanesi gayet mükellefdir. Bu şehrin bütün yapıları kârgir tuğla ve kireç ile yapılmış imaretlerdir. Ve (—) sarayı,

......................(1 satır boş).......................

Mümin camilerinin özellikleri: Evvelâ Resûlullah'ın şeraiti üzere Cuma namazı sahih olsun için Osmanlı hutbesi okunur selâtin camii birdir/eski yapıdır ve saf kurşun ile örtülü değildir, tamamen kireç ve kerpiç ile örtülmüş büyük bir ibadethanedir. Yapıcısı [386a] Abbasîoğulları’ndan (—) (—) hâkimdir. Bir minâreli ve rûhaniyetli dua kabul olunur yer bir hoş mabettir.

Bundan başka toplam 240 adet mahalle mescitleri vardır. Evvelâ (—) mescidi,

....................(1.5 satır boş)....................




Medreselerini bildirir: Hepsi adet ilim öğrenilen medreselerdir.

Evvelâ (—) (—) semtinde Mir Abdâlî Medresesi, kırmızı tuğla ile yapılmış bir kârgir sağlam eski medresedir.

Ve Süleyman Beyi Medresesi (—) (—) mahallededir.

(—) (—) semtinde Meydan Medresesi.

Ve iki adet medrese de yukarı kale altındadır.

Bu medreselerin hepsi bakımlı, mamur vakfı sağlam hayratlardır ki vakıf tarafından mütevellisi her odada kalan talebelere ücretlerini, et ve mum bahalarını her ay ulaştırır.

Bunlardan başka şehir içinde ne kadar mahalle mescitleri varsa elbette hasbî birer medreseleri vardır. Zira bu Cizre Şehri'nde ilim isteklisi Kürt âlimleri fazlasıyla vardır. Bu şehirde özel dârülhadis ve dârülkurrâ yoktur; bütün medreselerde bütün ilim ve fenler görülmektedir.

Ebced okuyan çocuk mektepleri: Tamamı (—) adet çocuklara Kur'ân öğreten öğretim evleridir. Evvelâ,

....................(1 satır boş)....................

Tarikat erbabı derviş tekkelerinin anlatılması: Tamamı (—) adet seyyah tekkeleridir. Evvelâ mezarlık içinde Hazret-i Muhammedü'I-Gavs tekkesi, Hâcegân-ı Nakşibendî tarikatinde bu Şeyh Muhammedü'l-Gavs kutbiyyete ayak basmış ulu sultandır. Tekkesinde Hind, Özbek, Çağatay ve Kumuk kavmi sakin olur, halim selim ve halktan uzaklaşmış sıkıntı köşesinde kalan adamlar vardır. Ve (—) tekkesi,

....................(2 satır boş)....................

Tüccar hanlarının özelliği: Bir adet tüccar konukevidir ki eski kârgir sanatlı binadır. (—) demek ile bilinir. Bundan başka tüccar hanları boldur.

Garip bekâr hanları: Tamamı (—) adet bekâr odalarıdır.

.....................(1.5 satır boş).................

Çarşı Pazar bedesteni: Hepsi (—) adet güzellik pazarı dükkânlarıdır ki uzun çarşısı tertip üzere yapılmıştır. Bedesteni şehrin ortasında yapılmış olup üzeri baştan başa örtülüdür. Çarşısında her esnafta değerli cevâhir cinsi elbette bulunur.

Usta tabip dükkânları:

....................(1.5 satır boş).....................

Usta cerrahları:

.....................(1.5 satır boş).....................

Temiz hamamları: 4 hamamı var, Kadı Hamamı, Meydan Hamamı, Nâsırî Hamamı ve Bey Hamamı, bunun suyu karşı (—) dağından terazi ile gelip künk ile Şat Nehri altından geçip kaleye çıkar, buradan bu hamama gelir, ibretliktir. Ve bu şehirde 150 saray hamamları vardır muhakkak.

…

Rahip kiliseleri: İki kilisedir. Zira keferesi Yakubî, Masturi ve Ermenilerdir. Fireng, Rum ve Kıbtî yoktur. Ama Yezidî reâyâları çoktur. Ve bir adet Yahudi künnişti vardır. Bu Yahudiler İbn Ömer'den beri künnişt adlı mabetleri yakınında oturmaktadırlar.

Erkeklerin işleri ve kazançları:

.....................(1.5 satır boş).....................

Beğenilen zanaatları:

.....................(1.5 satır boş).....................[387a]

Hububat ürünleri:

...................(1.5 satır boş).............

Yiyeceklerinin beğenilenleri:

...................(1.5 satır boş).....................

Meyvelerinin anlatılması: Bütün meyve cinsleri beğenilir, ancak Şehribân narından iri, lezzetli, yemesi hoş ve sulu olur. İnciri de güzel olur. (—) (—) (—) (—) (—) ancak hurması ve kirazı yoktur.

İçecek çeşitlerinin anlatılması: Köknar şerbeti ve nar şerbeti (—) (—) (—). Ama her Ramazan gecelerinde harım bal şerbeti kâse kâse bütün zengin yoksul, yaşlı ve gence dağıtılır. (—) (—) (—) (—) (—) (—) (—) (—)

Dârüzziyafe imaret mutfağı: Hepsi (—) adet yemek evi imarettir. Bunlar içinde meşhur yukarı kalede bey sarayında her gün iki öğün bütün gelen gidenler, gariplere ve askerlere hanın nimeti dağıtılır. Ancak Yezidî Kürtlerine bir tane darı ve duru vermeyip Yezidîleri kovarlar.

İrem Bağı mesire yerleri:

.....................(1.5 satır boş).....................

Bağlarının adedi: Şahbender kaydına göre Cizre’nin batı tarafında Sakalân Irmağının sağında ve solunda 10.000 adet bağ, bostan ve Cennet bahçeleri vardır ve her bağda birer hüzün kulübeleri bulunur.

…

Cezîre-i İbn Ömer Şehri külliyatı övgüsünün tamamlanması

Yaratıcı’ya hamd olsun Cizre içinde oturan hanedan sahibi bir kimse vardır, Hazret-i Peygamber’in sancakdarı Ebâ Eyyûb-ı Ensârî hazretleri soyun d andır, onlar evlattan evlada ulu ocaktır ve gayetle temiz ve Salih kimselerdir. Bunların vakıflarından şehre yakın bir su değirmeni vardır. Allah'ın emriyle o değirmen dönmez olursa ondan bilinir ki o hanedândan bir kimse ölür ve yine tekrar döner, denenmiş acayip bir sırdır.

Bu Cizre'nin batı tarafı çölünde (—) (—) kavmi Urbânı kara çadırlarıyla yaşamaktadırlar ve (—) (—) kavmi Ekradı da çadır ve yükleriyle konup göçerler. Zira bu diyarın havası ılıman olup zemini geniş, bereketli, ürünü bol bir diyar olduğundan insansız bir adım bile boş yeri yoktur. Ve Su Kapısı’nda Küçük Şat üzere bir sanatlı köprüsü vardır.

.....................(6 satır boş)..................... [387b]