İstankoy (Kos)

İstankoy (Kos) hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

928 tarihinde Ceneviz kâfiri elinden Sultan Süleyman fethidir, Kaptan Palak Mustafa Paşa eliyle. Tarih: "Yefrahu'l muminîne bi-nasrillâh" tır. [Kur'ân, Rum, 4-5]

Cezayir Eyaleti'nde Rodos Sancağı hükmünde her türlü vergilerden muaf Süleyman Han vakfıdır. Hâkimi mütevellidir ve büyük vakıftır. Ve 300 akçe şerif kadılıktır.

Nahiyesi ancak ada içinde bulunan 3 kaledir. Biri İstanköy, biri güney tarafında Pili Kalesi, güneyinde Andimahi Kalesi ve dahi güneyinde Kefaloz Kalesi. Bu İstanköy Adası'nın batısında 12 mil uzakta Kalimyoz Adası ve yakınında Paşa Adası. Nahiyeleri bunlardır, başka yoktur.

Ama mahkeme mahsulü aydan aya hediyeden başka bin sivilye riyal hâsıl olur. Müftüsü, nakibüleşrafı ve kethüdayeri yoktur ama yeniçeri serdarı ve cebeci çorbacısı vardır. Zeamet ve timar olmadığından alaybeyisi ve çeribaşısı yoktur. Ama adada 4 dizdar, 1 mütevelli ve 1 paşa kaymakamı vardır.

Beyinin padişah tarafından hâss-ı hümâyûnu ada mahsulünden 10 yük akçedir. Sefer sırasında kaptan paşa ile 1 adet kadırga ile sefer eşer.

Bodrum Kalesi ile İstanköy Adası'nda olan 5 kalenin toplam neferi 600 kişidir. Ve 300 müsellem kefere kulu vardır. Bütün örfî vergilerden muaftır. Dağlarda kâfir kalyonları için ve gelen geçen gemiler için varda beklerler. İstanköy Kalesi'nin 380 neferi vardır ve dizdarı iyi ağalıktır. Bütün neferler ulûfelerini İstanköy gümrüğünden alırlar.

Bu İstanköy Kalesi 120 mil doğudan batıya uzunlamasına yapılmıştır. Onun doğu tarafında bir kumsal burunda Menteşe tarafına, Isbat Kalesi burnuna 6 mil yakın horoz sesi duyulur bir burunda dört köşe Ceneviz yapısıdır. Ama nice elden geçmiş sağlam bir kale ve insan yapısı dayanıklı bir hisardır ve dört tarafı denizedir. Karada varoş tarafı 50 adım enli karadır ve 50 adım derin hendektir. Kâfir zamanı o hendekten deniz dolaşırmış, ama şimdi karadır. Temizlense deniz dolaşıp kale ada gibi olur ve bu hendek içine bazı kayık ve firkateler bağlanır.

Bu kalenin çepçevre büyüklüğü bin adımdır. Yalın kat dolma şeddadi duvardır ve dört tarafı 60 ayak enli rıhtım dolma duvarı yalçın taştır. Bu duvar üzerinde at ile cirit oynamak mümkündür.

Bu duvar üzerinde kuşatma sırasında şehitler mezarları vardır. Liman tarafında bulunmaktadır, büyük ziyaretgâhtır, nice kere üzerlerine nur indiği görülmüştür.

Kalenin tam ortasında bir kat iç kalesi var, o da dört köşe bir kaledir. Daha önce kale bu imiş, sonra Süleyman Han korkusundan dış kaleyi yapmışlar, ama yine fethi Süleyman Han'a nasip olmuştur.

Bu kale içinde avlusuz bağsız bahçesiz, toprak ve kireç örtülü 300 hane vardır. Kale içi tamamen satranç nakşı 26 sokaktır ve baştan başa kaldırım döşeli pâk sokaklardır.

İç kalenin ve dış kalenin güneye bakar demir kapıları var ve büyük kapının iç yüzünde Süleyman Han Camii var, kalabalık cemaate sahiptir. Bir cami de kiliseden çevrilmiştir. Üst kat olmakla altı mahzenlerdir. Ağzına kadar cebehane imiş. Allah'ın hikmeti yıldırım isabet edip havaya uçmuş, tamire muhtaçtır.

Süleyman Han'ın küçük camii avlusunun solunda bir âbıhayat kuyusu var, gayet soğuktur. Bütün şehirli ondan içerler, derinliği 1 kulaçtır. Allah'ın hikmeti bu kuyu deniz içindedir, yine tatlı sudur. "Allah her şeye kadirdir." [Kur'ân, Bakara, 20] Ve bu cami minaresizdir.

Bu kale 8 tabyadır ve küçük büyük toplam 205 pare top vardır, ellisi balyemez toplardır, denizi ve liman ağzını döver. Her tabya üzerinde birer karakolhanesi var, gece gündüz bekçileri hazırdır. Kale kapısı arasında divanhane kemerleri ve duvarlarının yüzü çeşitli silâhlarla süslenmiştir.

Kapıdan dış varoşa gitmek için 50 adım köprü vardır. Bazı yerleri makara ile her gece kalkıp kale kapısına siper ederler. O hizmete memur kapıcıları vardır. Bu köprü kapısı üzerinde bu tarih yazılmıştır. Tarih:

"Lâilâhe illallah Muhammedün Resûlullâh, amel-i bende Hüseyin Çavuş. Sene 1051"

Bu tarih bir beyaz mermer üzerine yazılmıştır.

İstanköy Kalesi varoşunun şeklini bildirir

Bu çınar olduğu mahal taşra varoştadır. İç kalenin güneyinde dört köşe büyük bir surdur ve yalın kat şeddadi taş yapı kaledir. Çepçevre büyüklüğü 2 bin adımdır. İç kaleye bitişiktir, başka kale değildir, ancak çınar tarafı arasında bir hendek var.

Bunun da bütün haneleri kireç örtülü şeddadi bina sanatlı evlerdir. Tamamı 1.200 hanedir. Bu varoş içinde ancak 1 mahalle, 50 Müslüman hanesi vardır. Gerisi 900 kefere hanesidir.

Çınar altında 1 cami vardır, başka mescit ve tekke yoktur. Bu cami 60 ayak boyu ve enindedir. İçinde 6 sütun üzere tavandır, kubbe değildir. Bir düzgün taş minaresi var. Ve 2 kapısı var, biri kıble kapısı ve biri kuyu dibinde yan kapıdır. Gayet kalabalık cemaate maliktir, zira bu varoşta bundan başka cami ve mescit yoktur.

Tamamı 900 kefere hanesidir, 8 kefere mahallesidir ve 8 kilisedir. Bir Yahudi cemaati vardır, ama Ermeni yoktur.

Burada toplam 110 dükkân vardır, bedesten yoktur. Bu varoşta 40 satranç nakşı daracık sokak vardır ve bütün evleri avlusuz daracık evlerdir. Bütün Rum karıları evlerinde şarap ve rakı satarlar.

Bu varoşun iki kapısı var, biri doğu tarafında, deniz kıyısında iskele kapısıdır. Bütün gemiler o tarafa yanaşırlar, zira gümrük o taraftadır. Bu yalı kapısının iç yüzünde bir hamamı vardır, çifte değildir, öğleden sonra kadınlar girer. Bu varoşun bir kapısı da batı tarafındaki büyük varoşa açılır. Ve bu varoşun deniz kıyısında hendeği yoktur. Ama kara yönünden üç tarafı hendektir. Hatta (—) tarihinde Can Arslan Paşa orada muhafız iken bütün vilâyet halkını toplayıp hendeği 5 kulaç temizlemiş. İstense deniz kuşatır, zira alçaktır.

İkinci taşra varoşun özellikleri: Bu anlatılan varoşun dışında, güneyi ve batısında bir büyük varoş daha vardır, ama kalesi yoktur. Bir bağlı bahçeli geniş büyük şehirdir. Toplam 2 bin mamur ve şenlikli, kârgir taş binalı ve üzerleri kireç örtülü İrem Bağı gibi evlerdir. Burada 18 kefere mahallesi ve 7 Müslüman mahallesi vardır.

Ve 5 mihraptır; Eski Cami, Yeni Cami ve Tabahane Camii. Bu üçü çarşı pazar içinde olmakla kalabalık cemaate sahiptir ve kârgir minarelidir.

Abdullah-ı Belhî Tekkesi, Halveti tekkesidir. Gelen gidenlere nimeti boldur, mescittir ve deniz kıyısında İrem Bağı bir tekkedir.

Dede Mescidi ve pazar yerinde Meydan Mescidi kalabalık cemaati vardır. Bunlardan başka bu varoşta cami ve mescit yoktur.

Ve han, imaret ve medrese yoktur. Ama 7 sıbyan mektebi vardır. Her sene evkâfından yetimlere hil'at-i fâhire mebzûldür.

Burada Yusuf Paşa bahçesi yakınında yeni bir küçük hamam yapıldı. Bu varoşta kale dibinde fevkani mahkeme köşesinden ta Yeni Camie varıncaya kadar üç sokak içi 200 adet mamur ve süslü dükkânlarla doludur. Gerçi bedesteni yoktur, ama bütün kıymetli eşya onda mevcuttur.

Bu varoş ile iç kale arasında büyük bir liman vardır. Boğazı dolmakla iri gemiler giremez, ama firkate ve kayıklar girer. Eğer temizlense iyi limandır. Sekiz rüzgârdan korunmuş bir limandır. Ama zamanla dolmuştur, temizlense 200 gemi alır. Hâlâ bu kalenin gerçek limanı yoktur. Ancak kalenin doğu tarafında demir kuvveti ile yatılır, gün doğusu gayet pek dokunur, ama batıdan, keşişlemeden ve lodostan kurtulunca kale dibinde iyi yataktır. Bazı küçük kayıklar eski limandadır. Tabakhane 50 dükkândır, orada gemiler demir üzere yatarlar.

Bu İstanköy şehrinin taşra kıble, güney ve batısında iki saatlik yer bağ, bahçe ve bostan olup cihanı tutmuştur. Bu adanın öşür aldığı defter hesabınca bu adada 8 6 bin dönüm bağdır ve 7 bin limon turunç bahçesidir. Tarih kitaplarında bu adayı Dâr-ı Nârenc [Narenciye Yurdu] diye yazmışlardır. Hatta limon ve turunç çiçeği sırasında 6 mil karşı Bodrum Kalesi'nde çiçeklerin güzel kokusu duyulur, meşhurdur.

Bu adanın suyu ve havası o kadar hoştur ki saba rüzgârı her an esip insanın yüzüne, gül renkli badesine kızıllık verdiğinden o kadar mahbûb ve mahbûbesi vardır ki anlatılmaz. Ama Sakız Adası'nın civanı, bunun kadını meşhurdur. Gayet örtülü ehl-i ırz hatunları vardır. Hatta Rum kadınları bile kapalıdır. Gündüz asla kadın cinsi sokağa çıkmazlar. Ama yine âşık-perestlerdir. Rum keratsaları yüzü açık gezip fistan giyerler ve başlarına havlu makrame örterler. Müslüman kadınları çeşit çeşit çuka ferace ve bütün halkı Cezayir esvabı giyerler.

Bu şehrin yiyecek ve içeceklerinden, limonu, turuncu, kebbatı ve ağaç kavunu çoktur ve 11 çeşit limonu olur. Allah'ın hikmeti bir çeşit limonu vardır, içinde bir küçük limonu daha olur, gayet lezzetlidir. Allah'ın acayip hikmetidir ki dışı ekşi içindeki tatlıdır "Şüphesiz Allah istediğini yapar." [Kur'ân, Hac, 14] Ve 7 çeşit inciri, sulu şeftalisi ve 20 çeşit üzümü olur. Özellikle Pilili Ahmed Ağa'nın ve Sıyâmîzâde bağının cem üzümü, âb-ı can üzümü, kaba parmak ve razakı üzümü bir diyarda yoktur.

Bir okka gelir ekşi narı sicilde kayıtlıdır. Limon suyu ve limon rub'u [usaresi] bütün vilâyetlere bundan gider. Özellikle helvahane-i hâssadan ve kilar-ı âmireden Hünkâr helvacıları ve kilarcılan gelip 200 fıçı rub ve limon suyu çıkarırlar. Her sene bu hizmete memur kalfalar gelip limon suyunu toplayıp mîrî gemilere yükleyip Asitane'ye götürürler. Ama inciri ve zeytini az olur. Üzümünü kurutup ve nice kere yüz bin testi üzüm turşusu yapıp Mısır'a götürürler.

Halkı gayet rençberdir ve gayet garip dostu nimet sahibi adamları vardır. Daima anlatılan çınar altında oturup yurdundan uzak kalmış kimseleri hanelerine davet edip ikram ederler. Onun için Cenâb-ı Bârî onlara bolluk vermiş. Tanrı mamur ve şenlikli eyleyip halkını korusun.

Bu ada 4. iklimdendir. Arz-ı beledi (—), uzun günü (—) ve kıblesi Anadolu tarafında Gökova Körfezi içine doğrudur.

Bu ada ovalı, otlu ve sulu yer olup güvenli olmakla Anadolu tarafından nice yüz Türkmen obası ve develeri ile gelip vatan tutmuşlardır. Kısacası bütün adalar verimsizdir, ama bu İstanköy Adası tüm adaların Mısır'ıdır ve gayet kâr yeridir, vesselam.