Alaiye (Alanya)

Alaiye (Alanya) hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

(—) tarihinde Sultan Alâeddin bilek gücüyle İspanya kâfiri elinden fethetmiştir. Ta tepede yukarı iç kale kapısı kuzeye bakar, iki kat kapısı batıya bakar. Bu kapının kemeri üzere yazılı olan tarihtir:

“ 'Es-Sultan Alâiiddünyâ ved-dîn Keykubâd bin Keyhusrev bin Hay Emîrü'l-mu minîn."

Dış katındaki kapı kuzeye nazırdır, onun üstünde tarih:

"El-Mevlâ es-Sultanü'l-a'zam şehinşahu'l-mu'azzam Alâü'ddünyâ ved-dîn Ebü'l-Feth Keykubâd bin Keyhusrev kayyim f î sene semâne ve ışrîn ve sitte mie" [628] yazılmıştır.

Bu kapının bir köşesinde,

"Amel-i el-abdii’l-fakîr Karaca" yazılmıştır.

Bir müddet sonra Osmanlı Sultan Bayezid-i Velî fethetmiştir, Gedik Ahmed Paşa eliyle, 876 tarihinde girmiştir. Hâlâ Adana Eyaleti'nde Alâiye paşasının tahtıdır. Paşanın padişah tarafından hâss-ı hümâyûnu 250 bin akçe ile kanun üzere kâh karaya kâh deryaya tayin olunur. Deryada iki parça mükellef kadırga ile sefer eşerler. Karaya tayin olunsa 800 asker ile sefere gider.

Bu sancakta alaybeyi ve çeribaşı vardır. Ve 7 zeamettir ve 760 timardır. Kanun üzere cebelüleri ile toplam 3 bin asker olup pür-silâh sefer eşerler.

150 akçe şerif kadılıktır ve nahiyesi 105 adet asi ve dağlı köylerdir. Bütün kavmi harbe ucuyla söyleşirler. Kadıya senelik ancak 2 bin guruş, paşaya 30 bin guruş hâsıl olacak yerdir, ama cüret sahibi paşa ister.

Sancağı toprağında 26 kaza vardır. Kethüdayeri yoktur, ama serdarı, müftüsü, nakibüleşrafı ve yer yer ayanı eşrafı ve iki dizdarı vardır.

Kalesi, deniz kıyısında göklere doğru baş uzatmış yalçın kırmızı kaya üzerinde beş köşe İskender Şeddi gibi büyük bir kaledir. Çepçevre büyüklüğü 11.100 adımdır. Batı tarafı yüksek kayalar üzeredir ki göğe yükselmiştir. Doğu tarafı liman tarafına katılmıştır. Bütün evleri birbiri üzerine yapılmıştır, doğu tarafa nazırdır. Kuzey tarafında hendek vardır. Geri kalan taraflar Allah saklasın göklere baş uzatmış yalçın, Bîsütun Dağı gibi kırmızı kayalardır. Aşağı bakanın ödü patlar. Kıble tarafı da öyle yalçın kanara kayalardır. Ve doğu tarafı büyük limandır ki 2 bin parça gemi alır.

Bu kale toplam 5 kapıdır, hepsi ikişer kat demir kapılardır. İç kale altında kuzeye nazır Eğri Kapı, ondan aşağı 700 adım Eskipazar Kapısı da kuzeye bakar. Ondan içeri deniz kıyısı ile 400 adım İskele Kapısı, bu da kuzeye nazırdır. Gümrük emini burada oturur.

Bir kapı da, Meyyit Kapısı derler, o kadar geniş değildir, kuzey tarafına mezarlığa bakar. Bir kapı da kıble tarafına nazırdır, uğrun kapıdır.

Bu kalenin 2 iç kalesi vardır. Büyük iç kale ta en tepede göklere karışmış, dört köşe bir Yecüc Seddi'dir. Büyüklüğü 600 adımdır. 2 kapısı var, biri kuzeye ve biri güneye açılır. Bu kapılara onar on beşer ayak taş merdiven ile çıkılır, alçacık küçücük kapılardır, zira bu iç kale içine at, katır ve diğer hayvan girmez, başka kapıcıları vardır.

Bu kalede asla ev yoktur, ancak bir yeşillik düz sahradır, altı tamamen boştur. 360 somaki sütun üzere derya gibi su sarmadır. 6 bölük sarnıçtır. Her biri ikişer ay yetip bir yıl yeter. Bütün yağmur suları bu sarnıçlarda toplanıp Temmuz ayında buz parçası âbıhayatı içip susuzluklarını giderirler. Herkes su almaya gelince pabuçlarını bu kale kapılarında bırakıp yalınayak gelip su kuyusundan su alırlar, gayet pâk yerdir.

Bu sarnıç kalesine aşağı iskeleden tam 1 saatte çıkılır. Ve bu mahalden açık olduğunda güney ile kıble arasında Kıbrıs Adası apaçık görünür, acayip yüksek kaledir.

Bu sarnıç kalesinden kuzeye yokuş aşağı 600 adım küçük iç kaledir. Bu da orta hisarın kuzeyi köşesinde dört köşe, iki kat duvarlı bir küçük iç kaledir. Kıble tarafında biraz hendeği vardır. Başka yerleri gayyâ kuyusu gibi kayalardır. Batıya bakar iki kat demir kapısı vardır. Duvarları bunlardan sağlam ve yüksek bir kaledir, içinde dizdardan başka bir kimse olmaz. Bu iç kale ile sarnıç kalesi orta kalenin biri kuzeyine ve biri güneyine yapılmıştır.

Orta hisar içinde toplam 300 toprak örtülü kârgir bina evlerdir. Bunda da 4 büyük su sarnıçları vardır.

Sultan Süleyman Camii kârgir bina kubbeleri kiremit örtülüdür. Boyu ve eni seksener ayaktır. Ve kıble kapısı kemerinin iç yüzünde beyaz mermer üzere, "Allah'ın yükseltilmesine izin verdiği evlerdir" [Kur'ân, Nûr, 36] âyeti yazılmıştır. Minaresine yıldırım isabet edip yıkılmıştır.

Buna yakın Akşebih Mescidi tuğla minarelidir. Eski yapı bir atıl bedesten var. Bazı dükkânlarında adam vardır ve bazı dükkânları talebe odalarıdır.

Bir kahvehanesi var, ârif toplantı yeridir. Bu kalede bunlardan başka han, hamam, imaret ve medreseden bir iz yoktur.

Bu orta hisardan aşağı büyük hisara inecek ancak doğuya nazır gön kaplı ağaçtan 3 kat kapılar ve bu kapılar arasında olan hisar duvarının taşlan her biri fil cüssesi kadar taşlardır. Sanki bu bina dev yapısıdır.

Ondan aşağı büyük kale içinde toplam 6 mahalle ve 800 toprak ve kireç örtülü kat kat evlerdir. Orta hisar mihrapları ile toplam 16 mihraptır. Bu aşağı kalede ancak Bedreddin Camii cumadır, gerisi mescittir.

Bedreddin Camii'nin kapısı üzere tarihi budur:

"Takarrüben ilallâhi te'âlâ f î eyyâmi devleti es-Sultanü'l-a'zam Gıyâsü'd-dünyâ ve'd-dîn halledallâhu saltanatahû bi-imareti hâze'lcamii'ş-şerif el-abdü'r-râcî rahmete rabbihi Bedreddîn Emîrü'ssevâhili'l-mevâli'l-âlî Ömer ibn Emîri'l-Hac haşerallâhu f î şuhûri sene sitte ve seb'în ve sitte mie" [6/6] yazılmıştır. Üstü kireç örtülü eski tarz camidir.

İskele Mescidi kalabalık cemaate maliktir.

2 medrese, 6 sıbyan mektebi, 3 hanı ve 1 hamamı var, altı ay işler altı ay işlemez. Ancak Alâeddin Şah'ın bir çeşmesi var. Allah'ın emriyle ile kayadan çıkar bir pınardır. Burada 150 dükkân var, ama bedesten yoktur. Lâkin bütün kıymetli şeyler bolca bulunur.

Bütün evlerinde birer sarnıç vardır. Ve asla bir evde avlu yoktur. Birbirinin damlarına esvap sererler. Bütün sokakları merdiven merdiven yalçın kayalardır. Tüm halkı eşek ve katır ile inip çıkarlar.

Bazı topraklı yerlerde ekşi kara dut ağaçları vardır.

Bu şehirde Yahudi, Ermeni ve Frenk komazlar, o saat katlederler. Geçmişin padişahlarından fermanları vardır. Ama eski zamandan beri Rum keferesi bir mahalledir. Tamamı 300 haraçtır. Ama asla Rumca bilmeyip bozuk Türkçe bilirler.

Bu anlattığımız şekilde bu kale beş bölme hisardır. Ama limanı tabiidir, yapılma değildir. Doğu tarafında bulunan büyük bir limandır. Lodostan, keşişlemeden ve batı rüzgârlarından emin olur. Ne tarafa demir bıraksa bir geniş iyi yataklı limandır.

Kalenin doğu tarafında beş göz tersane limanları var. Daha önce orada kadırgalar yaparlarmış. Hâlâ mamur ve şeddadi kârgir bina gözlerdir.

…

Tersane gözleri tarafında bir büyük kule de limanı muhafaza eder, onda da bir bölükbaşı neferi ile nöbet bekler.

Toplam küçük büyük 83 kule ve 4 bin bedendir. Kalenin asla bir tarafında havalesi yoktur, sanki Mora'da Menekşe Kalesi gibidir.

Bu kaleden taşra yıldız tarafına 500 adım uzak büyük bir varoşu varmış ki övgüsünde dil acizdir. Hâlâ nice bin han, hamam, kârgir bina dükkânlar ve kiliselerin kalıntıları bellidir.

Bu varoş tarafını eski krallardan biri bir denizden bir denize bin adım kumsal kara yeri kesip iki liman denizini birbirine katıp "Alâiye Kalesi bir ada gibi ola" diye varıp hayli derin hendek kazmış, hâlâ kalıntıları bellidir. Ömrü yetmeyip hâli üzere kalmış, eğer o şekilde tamam olsa yeryüzünde, karada ve denizde bu Alâiye Kalesi'nin benzeri olmaya idi. Yine bu hâli üzere böyle bir Bîsütun Dağı büyük kale yoktur. Ama iç el olmakla adamı azdır. Ve kıyı olduğundan havası ağırdır.

Bu şehrin kuzey tarafına bir saat uzak Mavuca dağlarına kadar limon, turunç, nar, zeytin, incir, servi ve hurma ağaçlarıyla süslü bağ u bahçelerdir. Ve âbıhayat sulardır.

Mahsullerinden susamı meşhurdur. Ve bu kalede yufka aş ekmekleri olur ve dürüm ekmeği meşhurdur.

Bütün halkı beyaz külâh üzere sarık sararlar. Ve ayaklarına dizlerine dek dikişli postal giyip beli kılıçlı, eli dalyan tüfenkli, eşkıya mızraklı ve kalkanlı şahbaz leventleri vardır. Gayet cesur ve yiğit kavimdir. Hepsi Akdağ'a yaylağa çıkıp bağ ve bahçelerinde hava alıp yüz renkleri kırmızı olup gece gündüz eğlenip taze can bulurlar. Dilleri Türk dilidir.

Bu Alâiye Sancağı Teke Sancağı'ndan çok küçüktür. Kazaları bunlardır: Alâiye kazası, onun batı tarafında Düşenbe kazası, Manavgat kazası ve onun kuzeyinde İbradı kazası. Hâlâ şeyhülislâmı olan Zülfikârîzâde'nin şeyhülislâmın arpalığıdır ve (—) (—) kasabasıdır.

Ve Akseki kazası, hepsi bu 5 kazadır. Ama gayet ormanlık, sarp taşlık, haramili, kaplanlı ve adam arslanlı kazalardır.