Sofya

Sofya hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Sofya sancağı paşa sancağıdır, tahtı Sofya şehridir ki bütün Rumeli'nin ta ortasıdır. Ve başkumandanlık ile defterhane ve telhis arzı sahibi düstur-ı mükerem" diye izin verip üç tuğlu vezirlik eyledi. Ta o mertebe müstakil vezirlik etti ki İstanbul'un Yedikule dizdan ölse Rumeli'nin veziri arzı gelmeyince Yedikule dizdarlığı başkasına verilmezdi. Zira o zamanda bu Sofya serhad sonu idi.

Hala Rumeli paşasının padişah tarafından kanun üzere hass-ı hümayunu on bir kere yüz bin (1.100.000) akçedir.

Timar defterdarı, defter kethüdası, sağ kol ve sol kol alaybeyleri ikişer tuğlu payesiyle hakimlerdir.

Zeamet kethüdasının hassı ve timar defterdar hassı kanun üzere 52.000'dir. Rumeli eyaletinde bütün zeamet sahiplerinin, timar sahiplerinin, paşanın askeri, bütün sancakbeyleri, timar defterdarı, defter emini ve çavuşlar katibinin tamamının cebelüleri ile bütün Rumeli eyaleti askeri 40.000 seçkin silahlı asker olur.

Rumeli eyaletinde yedi adet Yörük beyleri vardır. Mesela İhtiman beyi, Pileve beyi, Yanbolu yörükleri beyi, Vize yörükleri beyi, Koca yörükleri beyi ve Selanik yörükleri beyi.

Bu beyler Rumeli eyaletinde paşa ile sefer eşerler. Üçer davul ve ikişer ravza çalıp birer tuğ ve birer bayrak taşıyıp ve üçer yüz Yörük yiğidi cebelüleriyle sefer eşmek Süleyman Şah kanunudur.

…

Sofya şehrinin zeminini ve sağlam yapılarını bildirir

Evvela Sofya şehri sahrasının güneyinde Vitoş Dağı eteğinde Korubağları adlı İrem Bağları'nın bitişiğinde bir düz boşlukta kurulmuş işlek, büyük bir şehirdir. Batı ve kuzey tarafı verimli bir ova, güllük gülistan, bakımlı ve şenlikli ihtiman kırlarıdır. Köy köye çitilmiş beldelerdir.

Tamamı 41 adet mahalledir. Evvela Bana Mahallesi, Çelebi Mahallesi, Gül Camii Mahallesi, Mahmud Paşa Mahallesi, Paşa Mahallesi, Siyavuş Paşa Mahallesi, İmaret Mahallesi ve,

................ (1,5 satır boş) .................

Tamamı (---) adet ileri gelen sarayları ve diğer evlerdir. Evvela,

Paşa Sarayı: Vitoş Dağı'na bakar bir havadar, süslü vezir sarayıdır. Bir geniş meydanında cirit silahşörlüğü olur at meydanıdır. Divanhaneden başka altlı üstlü 70 adet has gılmanlar odaları ile bezenmiş, kiler, mutfak ve hamam ile süslenmiş saraydır. Paşa odasının tarihidir:

Görüp itmamını anın dedim tarihini ol dem
Ta' filallah olup tak-i bülendi fisumfin-fisfi. Sene [942/1534-35]

Bu sanatlı odanın pencereleri anayola ve Çelebi Camii'ne bakmaktadır.

Ondan Yakub Ağa Sarayı, Koca Mehmed Ağa Sarayı, Koca Peltek Yakub Çavuş Sarayı, Molla Sarayı, Gınayi Efendi Sarayı, Durganlı Ağa Sarayı ve (---) (---) sarayı.

................ (1 satır boş) ................

Bu hanelerden başkası altlı üstlü fukara evleridir. Ama bu şehrin bütün küçük ve büyük evleri kırmızı kiremit ile örtülü bakımlı bir şehirdir.

…

Toplam (---) adet ilim yurdu medreseler vardır. Evvela İmaret Medresesi Koca Mehmed Paşa'nındır. Kubbeleri tamamen kurşun ile örtülüdür. Dersiammı, talebeleri, odalarının et ve aydınlatma bedelleri ve belirli maaşlarıyla birlikte her gün yemekleri verilir.

Ve Mahmud Paşa Medresesi:

................ (1.5 satır boş) ...............

Ve hepsi 40 adet eğitim yuvası sıbyan mektepleri var.

................ (1.5 satır boş) ...............

Ve hepsi (---) adet derviş tekkeleridir.

................ (1.5 satır boş) ................

Ve tamamı (---) adet darülkurra ve darülhadisdir.

................ (1.5 satır boş) ...............

Ve hepsi (---) adet can bağışlayan çeşmelerdir.

................ (1.5 satır boş) ................

Ve tamamı (---) adet hayat pınarı selsebillerdir. Evvela saraçhane başında demir pencereli Mahmud Paşa Sebili, Temmuz ayında da buz parçalı abıhayat dağıtılır. Ve Banabaşı'nda Molla Sebili ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) ( ---) .

Ve hepsi 1086 adet sultan çarşısı dükkanlarıdır, ama bir dayanıklı kargir yapı süslü kubbeler ile sağlam bedesteni vardır. Bütün değerli şeyler orada bolca bulunur. Saradar çarşısı, haffaflar (kavaf) pazarı, kuyumcular pazarı, sabbağları (boyacıları) ve attarları gayet çoktur. (---) (---) (---) (---).

Ve tamamı (---) adet bekar tüccar hanlarıdır.

................ (1.5 satır boş) ...............

Ve tamamı (---) adet konuk evleri kervansaraylar vardır.

Evvela bunlardan Banabaşı Hanı, İmaret Hanı, Koca Mehmed Paşa'nın hasbi kervansarayıdır ki 100 tavla at alır.

Siyavuş Paşa Hanı, 5.000 at alır büyük kervansaraydır.

Eski Han, Mahmud Paşa Hanı, Tahılpazarı Hanı, saraya bitişik Küçük Han, Bedesten karşısında Büyük Han, Çukacılar Hanı, Yahudiler Hanı ve diğer Yahudiler Hanı. (---) (---). Bunlar tamamen kurşunlu hanlardır.

Ve hepsi (---) adet aşevi imaretleri vardır. Bunlardan Koca Mehmed Paşa'nın

İmaret Camii İmareti: Yazda ve kışta gece gündüz bütün misafirlere nimeti bol bol dağıtılır, ama arpası yoktur. ( ---) ( ---) ( ---) (---) (---).

Ve tamamı (---) adet hamamı, Mehmed Paşa'nındır. Suyu, havası ve takımları pak mahbub tellaklı hamamdır. Ondan,

Sunkur Beğ Hamamı: Harabe idi. Şeyhzade Çelebi imar etti. Başka hamam yoktur.

Sofya şehrinin pak ılıcalarının anlatılması

Bu diyarda ılıcaya "bana" derler. Acem'de "germab", Arap'da "humma", Türkistan'da "ılıca", Yörükistan'da "kaplıca" derler. Tatar "ılısı" der. Kürtler'de "çermik"tir. Sırp dilinde "kösünce" derler. Türkmen'de "ılığın" derler. [140a) Bu gibi isimler ile isimlendirilmiş olan ılıcalar toplam beş adeddir. Evvela,

Avratlar ılıcası: Tanrı'nın emriyle avratlara faydalıdır. Erkek kısmı girse saçı sakalı dökülüp dam dazlak bir mahbub kart cavavlaki ışığına döner, ama kadın taifesi girse bütün kıllardan eser kalmayıp aşağı kapılar pak olup kaymak gibi vücutları taze olur.

İkinci bana, kefere, Yahudi ve gayri Hıristiyan avratlarınındır.

Üçüncü ılıca, bütün Rum, Latin, Bulgar ve Ermenilerindir ki başka Hıristiyan komazlar. Ondan sonra,

Dördüncü ılıca, Yahudilerindir, ki onlardan başka buna bir millet girmeye tiksinir.

Bu dört adet ılıcaların her birinin birer özellikleri vardır ama hepsi mükellef kargir yapı değillerdir. Havuzlarından taşıp ayakları akarken tamamen debbağlar içinden ılıca ayakları akıp debbağlar kullanırlar.

Amma beşinci büyük ılıca ta şehrin tam ortasında bulunur, büyük bir kubbe camekanı vardır. 1.000 adet adam alır ortasında havuz ve şadırvanı var, ondan içeri bir büyük kubbesi var ki insanlar birbirini güç ile teşhis eder. Kubbenin dört tarafında altı adet kemerler vardır. Her kemer altında birer hanefi kurnaları kol kalınlığı suları akmadadır. İki halveti var, birine "Ak halvet" derler bir kurnası vat. Kurnasında bir kurbağa resmi var, ona işarettir kim,

"Sen ademoğlusun, kurbağa gibi suda çok durma" demektir. Ve halvet gayet aydınlık ve beyaz ham mermerler ile döşendiğinden "Ak halvet" derler.

Ve birine "Kara halvet" derler, gerçekten de karanlıktır.

Ve bir kurnaya "diner kurna" derler, büyük havuzun sol tarafındadır. Kurnaya uzak duvarda bir delik vardır, o deliğe bir adam parmağını soksa veya o deliğe ağzıyla üflese o kurnanın suyu akmaz olur. Parmağını çekip üflemese yine akmaya başlar, acep seyirdir.

Bu büyük kubbenin ortasında haliç kadar bir büyük havuz vardır ki adam boyunda ona on pak sıcak su ile lebaleb doludur. Fırdolayı etrafında altışar basamak merdivenleri var. Mermer ejder ve arslan kellelerinden abıhayat sular akarak havuza dolar ama gayet sıcaktır.

Bu havuz içinde bütün sadık aşıklar, özleyen maşukları ve safalı dostlarıyla vasıtasız sarmaş dolaş olurlar, deniz yaratıkları gibi yüzgeçlik edip kimi takla atar, kimi rakkaslık edip el ele vererek dönerler. Nicesi el ele olup turna katarı olup "kur kur" diye turna sesi çıkararak dolaşırlar. Kimisi bir yere toplanıp birbirlerini kucaklayıp omuzlarına ayak üzere bir kat adam da birbirlerini kucaklayıp öyle dönerler. Bir hay-huydur kim ta'bir olunmaz.

Hakir bu havuza "mecma-ı dilberan" dedim. Zira herkes güzel dilberler ile vasıtasız sarmaş dolaş, daha sonra bir gene köşe bucak isterse o çağ; istemezse öbür çağ eder. Böyle bir vasıta havuzdur.

Nice yüz garip yer kurnalarda camekanda, elbiselerini ve geceliklerini yıkayıp temizlenirler.

V e nice yüz adam da mahbub dellaklara kese ve sabun sürdürüp kendi de dellake sabun gibi sürünür, kimi pak ve kimi gusül şartlarını bilmeyip na-pak (pis) olur. Bir patırtı kütürdü, bir başka hengamedir ki kısa akıl hayran olur.

Bu ılıcada zengin ve yoksul birdir. Eğer peştemalın var ise hamamcıya bir akçe vermeden çıkarsın. Ancak esvabını koyuncada bir penez veresin. Zira çapulcu askerleri gibi hesapsız cins cins yaratıklar, haşeratlar gelip gitmededirler. Ve eğer peştemalın yok ise hamamdan peştemal alıp kese sabun sürünürsen iki akçe verirsin.

Bazı şehir ileri gelenleri uzun gecelerde 70-80 adet yaran yaşlı ve genç hanayı halvet edip nice yüz adet kandiller ile ve çeşit çeşit kafuri balmumları ile aydınlatıp alem ağyardan habersiz ta sabaha dek canlar canı sohbetleri edip çeşit çeşit nefis yemekler, miskli hoşaflar, gülsuyu, ud ve amberler ile hamamın içi hoş kokulu olup hoşab zevkleri ederler.

Sofya halkının hoş alışkanlıkları: Tabiat sahibi olan kimseler pak testiler ile bu bana suyundan doldurup soğuk olunca içerler. Zira abıhayattan nişan verir. Bütün ılıcaların suları kükürt veya zırnıh kokup gümüşün rengini değiştirir, ama bunda asla ve kat'a öyle koku ve madenlerin rengini değiştirmek yoktur. Altına ve gümüşe gayetle parlaklık verip berrak eder.

Bana suyunun özelliği: Yedi gün içip yıkanan cüzam, beras (leke, ala-ten), kaba, uyuz, sarılık, hafakan (yürek oynaması) ve saçkıran hastalığından, [140b] Hakim-i Mutlak'ın hikmeti ile adı geçen çeşitli hastalıklardan kurtulur. Her zaman içen ishalden, zatülcenbden ve basur ağrısından kurtulur. Ateşli hummaya yakalanan bir kaç kere girse şifa bulur, ama bu hanaya girmenin şartı vardır. Sofya şehri gayet kış yurdudur. Ilıcada çok durup dışarı camekanda da çok d urunca kış yurdunda şifa yurdunu yokluk yurdunda bulursun.

Birinci şart odur ki, hemen her hamamdan, özellikle bu ılıcadan çıkınca acele olarak gömleğini ve elbiseni giymek gerek vesselam.

Sofya halkının diğer bir hoş adeti: Bu şehirde erkek ve kadından herhangi biri ölse o an vakıf tarafından her mahallenin sakaları çile derler bal fıçıları vardır, onları sırıklara geçirip bananın o kudret eliyle ısıtılmış hayat suyunu çilelere doldurup bütün ölüyü o kudret ılısıyla gasl edip defn ederler. Ve o kadar sabun köpürtür ki sanki Van Gölü’nün suyudur.

Diğer hoş hareket, ancak lakin isyan sahibi kadınların kötü adetleri: Bu Sofya şehrinin kadınlarının perde ehli olan mesture kadınları asla caddeye çıkmazlar. Meğer zorunlu halde olup sultan çarşısına çıkalar, ama her gece nice bin kadınlar ve zaniyeler kirlenip kendini temizlemek için, kirli esvaplarını yıkamak, kendi yıkanmak ve bir köşede kalmak için esvaplarını bohçalayarak nicesi fener ile nice bini karanlık gecede hanaya giderim, diye ehil olmayan kocalarından izin alıp kimi hanaya kimi başka haneye gidip kirlenen esvaplarını yıkarlar. Bu şehre mahsus bir ayıp şeydir. Efendimiz Melek Ahmed Paşa yasaklamak istedi, ancak bütün vilayet ileri gelenleri razı olmadılar. Her gece bu şekilde kadınlar ta sabaha dek bölük bölük gelmede, gitmede ve gezmededirler.

Diğer bir güzellik: Her seçkin hanesinde beşer, onar, hiç olmazsa en az birer ikişer Bulgar Voynuk kızları hiçmetçileri var ama gayet mahbube kızlardır. Onlara bu şehirde "orfana" derler, yani hizmetkar derler, ama başka bölgelerde orfana fahişeye derler. Bu şehrin makbul olan cariyeleri şeklinde onlardır. Çarsı pazarda ve hanelerinde yüzü açık insanların arasında hizmet ederler ve her hizmete can baş ile hizmete yeteneklidirler.

Sözün kısası bu şehrin eski tarzları böyle ola gelmiştir, ama hanaya gitmeleri gayet çirkindir. Adı geçen bana ılıcaların hayrat sahibi ismi yukarıda geçen Kosova'da şehit olan Gazi Hudavendigar'ındır. Bu bana yüzünden Sofya şehrinde ancak iki hamam vardır, ama bütün halk bedava tarafından hanaya girerler, vesselam, ama vilayet ileri gelenlerinin söylediklerine göre şehir içindeki saraylarda 70 hamam vardır, derler.