Basra

Basra hakkında Seyahatname'de yer alan bilgi:

Evvelâ Mekke toprağında büyük Şattularab Nehri kıyısında dörtgen şekilli safî çim, tûb (kerpiç), kireç, cîr ve temiz toprak ile yapılmış büyük şehir ve bir eski surdur ki bizzat Hazret-i Ömer Allah ondan razı olsun dinsizler ve Hâricîlerden fethedip imar ettikten beri hisarı toprak nice kere imar ve nice kere harap olmuştur. Hatta halkın dilinde,

"Ba'de harâbil-Basra (Basra harap olduktan sonra)" diye darb-ı mesel olmuş bir sözdür. Hâlâ bu sırada Basra Kalesi'ni seyrettiğimizde nice kısımları yer yer yıkıktır. Ama bir taraf düşmanından korkusu ve çekinmesi yoktur. Zira şehrin dört tarafını Şattularab bendleri ve arklar kuşatıp bütün ovası pirinç çeltikliğidir. Eğer bir düşman Basra üzere gelse cümle bendleri boşandırıp Basra Ovası deryâ olup atlar, insanlar ve fil-i Mahmudî suya batar.

Ve Bağdad tarafından gelen düşmana Kurna Kalesi engeldir. Aşağı Hürmüz Denizi tarafından gemilerle gelen düşmanlara Mehennâvî Kalesi ve Gürdelen Kalesi engeldir.

Bu Basra böyle güvenli yerde bulunduğundan kalesinin sağlamlığına o kadar dikkat etmemektedirler, zira kale büyüktür. Musul Kalesi'nden geniş ve Bağdad Kalesi'nden küçüktür. Basra Kalesi'nin fırdolayı büyüklüğü (—) (—) adımdır. Ve hendeği alçaktır. Nice yerleri toz toprak ile dolmuştur. Ama duvarları gayet erdi ve yüksektir. Nice yüz kule ve tabyaları sağlamdır. O kadar balyemez toplan ve cebehanesi yoktur. Büyük ve uzun menzilli topları tamamen Kurna Kalesi'ndedir. Zira Kuma Kalesi Basra’nın anahtarı ve sağlam kilididir.

Ve Basra’nın üç tarafında hendeği vardır. Ama Şat tarafında hendeği ve köprüsü yoktur. Zira bu mahalde Şattularab deryâdır ki genişliği üç mildir, kadın erkek fark olunmaz, o kadar geniş Şat'dır. Ve Basra Kalesi’nin bu Şat tarafı gayet sağlam olarak yapılmıştır.

Bütün Basra kapısı (—) adet ahşap kapılardır. Bu kapılara bakar dayanıklı ve sağlam burçlar vardır.

Evvelâ Bağdad tarafına Müşrak Kapısı, paşalara cirit meydanı, iki bayramda çocuklar ve gençler için salıncak ve dolap meydanı bu kapı tarafındadır.

Varoş Köprüsü Kapısı, (—) tarafındadır.
Kurna Kapısı, (—) yönüne açılmaktadır.
Rabat Kapısı, Bağdad tarafına açılır.
Mehennâvî Kapısı, Şat tarafı aşırı Gürdelen'e açılmaktadır. Deniz kapıları, doğu tarafa açılmaktadır.
Hasan-ı Basrî Kapısı, kıble yönüne bakmaktadır.

.................... (1 satır boş)....................

Malumum olan bunlardır.

Basra Kalesi'nin imaretlerini bildirir

Evvelâ Basra içinde şahbender hesabıyla toplam 14.000 tek katlı ve iki katlı köşkler ve diğer fakir evleri vardır. Genellikle duvarları kerpiç, alçı ve tuğla, damları tamamen toprak ile örtülü [361a] mamur evlerdir. Ama fukara haneleri sazdan, kamıştan, çalaştan ve hurma ahşabından yapılma mekânlardır. Bunlardan mükellef paşalara mahsus saraydır, hepsi 12.100 adet hane, divanhane ve aydırdık hamamlı süslü saraylardır ki Müşrak Kapısı'na yakındır.

....................(1.5 satır boş)....................

Gümrükhane, paşa sarayı yakınında bulunmaktadır. Sonra kethüda hanesi, Abdüsselâm oğulları hanesi; Hüseyin Cemâl Sarayı ve Hacı Halil hanesi,

.....................(2 satır boş)....................

Malumumuz olan haneler bunlardır.

Tamamı (—) adet mahalle sayılır. Bir mahallesi Aşşâr arkı kenarında ahşap köprü ile geçilir ufak tefek köylü evleridir ki suyu Şatt'ın gel-gitinden alırlar. Ve Müşrak Mahallesi, Paşa Mahallesi, Hindi Mahallesi ve Kara Arablar Mahallesi, Müşrak Kapısı yakınındadır.

Hepsi (—) adet halife camileridir. Evvelâ bunlardan eski mabet Arab Camii, bizzat Hazret-i Ömer Allah ondan razı olsun yapısıdır.

Paşa Sarayı ardında kalabalık cemaate sahip Ayas Paşa Camii, aydınlık mamur yapıdır.

Abdüsselâm Camii, yeni yapıdır ve gayet sağlamdır.

Şeyh Habîbullah Camii, mamurdur.

Rüstem Paşa Camii.

Paşa Sarayı Kapısı önündeki Hüseyin Paşa Camii, avlusunda Kara Mustafa Paşa medfundur.

Çarşı içinde kalabalık cemaate sahip yine Hüseyin Paşa Camii, Müşrâk Camii, Kevâzîler Camii ve Seymer Camii. (—) (—) (—) (—) (—) (—)

Bu camilerin hepsi mamur ve minareli nurlu camilerdir, ama bunlardan Hazret-i Ömer Camii eski ulu bir mabettir. Bu camilerin hiç birisi kurşunlu değildir, hepsinin kubbelerim üstleri kireç ile örtülüdür, Zira kurşun şiddetli sıcaktan erir. Ve bu camilerden başkası mescitlerdir.

Ve tamamı (—) adet ilim yuvası medreselerdir.

................... (1.5 satır boş)..................

Ve hepsi (—) adet ebced okuyan çocuk mektepleridir.

................... (1.5 satır boş)....................

Ve tamamı (—) adet derviş tekkeleridir. Aşşâr Nehri Köprüsü başında Şeyh Mustafâ Uryânî Tekkesi ve,

................... (1.5 satır boş)....................

Tamamı (—) aded gönül açan sebillerdir.

................... (1.5 satır boş)....................

Hepsi (—) adet tüccar hanlarıdır.

.....................(1.5 satır boş).....................

Tamamı 1.000 adet bedesten dükkânlarıdır. Evvelâ Paşa Sarayı önünde Buğday Pazarı, Müşrak Pazarı, Seymer Pazarı, Sayf Pazarı, Haffaflar Pazarı ve Keten Pazarı mükellefdir. Ve şehrin ortasında Attarlar Pazarı bedesten gibi örtülü uzun çarşıdır. Pilâv Pazarı ve Kumar Pazarı.

Tamamı (—) adet hamamlardır. Evvelâ Aşşâr Nehri Köprüsü başında Sayf Hamamı, Müşrak Hamamı, Kavaflar Hamamı, Rabat Köprüsünün karşı tarafında yine Aşşâr üzere Beled-i Seyâbin Hamamı, Seymer Hamamı, Ayas Paşa Hamamı ve Çarşı Hamamı. Bu hamamların hepsi zift ve katran ile döşenmiştir.

İleri gelenlerin anlatılması: Çavuşlar Kethüdası Serhan Bey, birkaç kere Basra hacc emiri olmuştur. Ve İnci Bezirgânı Yek-çeşm Hacı Muhammed, Deli Bengî, Muhtesib Ağası Abbas Ağa. Ve seyyidler, birkaç kere ateşe girip Allah'ın emriyle yanmadılar. Ve ( - ) ( - ) ( - ) ( - )

…

Ruhban mabetleri: Tamamı (—) adet puthane mabetleridir. Ve yetmiş iki sapık millet bu şehrde vardır. Özellikle ateşperest Hindu, Banyân kavmi ve Muğan kavmi çoktu. Putperest, Hristiyan, Yahudi, Fireng, Arap ve Acem gayet çoktur.

Sanayiinin beğenilenleri: Genellikle halkı inci delicilerdir. Bir sokağı safî türlü türlü incileri delerler. Bir inci pazarıdır ki inciler harman gibi yığın yığın durur. (—) (—) (—) (—) (—) (—) (—) (—) (—) (—)

Erkeklerinin işleri ve kazanç kapıları: Genellikle halkı Hindistan'a, Çin’e ve Hıtây-ı Hoten’e varıp cevâhir, Hoten miski, ûd, amber ve nice bin ıtriyat cinsi hoş kokulu şeyler ve başka mallar getirip hüsün çarşısında insanın dimağı kokulanır. (—) (—) [362a]

Ziyafet evi imaretleri:

....................(2 satır boş)....................

Tahıl ürünlerinin anlatılması:

....................(2 satır boş)...................

Nefis tatlı yiyeceklerinin övülmesi: Evvelâ ruhun gıdası olan nimetten beğenileni Basra’nın kıblesi dışında bir lezzetli tuzu olur ki yedi iklimde eşi benzeri yoktur, her derde devadır. Ve bu şehirde olan üstad helvacılar 200 çeşit helva pişirmede meşhurlardır.

Yenen meyveleri:

....................(2 satır boş)....................

İçecek çeşitleri:

.....................(2 satır boş).....................

İrem gibi gezinti yerleri:

.....................(2 satır boş).....................

Hurma bağlarının adedi: Tamamı 1.060 adet bağ ve bahçesinde bütün otlar, bitkiler, çiçekler ve güller bolca vardır. Ama bu bağlarda râzıkî gül derler bir çeşit beyaz gülü vardır, Yaratıcı bilir kokusu insanı mest edip cana can bağışlar.

Basra diyarının külliyatının tamamlanması

Basra Şehri'nde nice bin garip görünüş ve değişik mezhep sahibi dinsiz adamlar vardır. Bunlardan tuhaf seyirlik bir ateşperest kavmi var, onlardan biri ölünce, akrabaları paşaya nice bin guruş verip o melunları Mehennâvî Kalesi'nde insanların gözleri önünde ateşte yakarlar. Eğer avradının sevgisi var ise erinin ardı sıra kendini ateşe atar. Ve,

Gûrîler kavmi: Bunlar da melun taifedirler. Müslümandan asla yemek alıp yemezler ve etmezler. Ve,

Banyân kavmi: Hepsi beyaz sarık sarıp beyaz kıyafet giyerler. Kimseden yemek almazlar, nimeti yalnız yerler ve yemekten sonra elbette suya girip yıkanırlar. Ve,

Âb-perest kavmi [suya tapanlar]: Her sabah hepsi Şat kenarına çıkıp ”Dîdâr-ı Hakki görmüştür ve biz hayatı su ile bulmuşuzdur" diye suya taparlar ve secde ederler. Ve,

Muğan kavmi: Hazret-i Davud milletinden oldukları inancındadırlar. Genellikle zamanlarını Davud orucu ile geçirirler. Ve,

Afitâb-perest kavmi [güneşe tapanlar]: Elbette güneş merkezinden doğup battıkça birer kere secde ederler. Ve,

Gâv-perest taifesi [sığıra tapanlar]: Bunlara Gûrân kavmi derler. Basra içinde İrem Bağı gibi bir ahırda bir sarı sığır vardır, şeker şerbeti içip pirinç, arpa ve buğday yemekten o sığır Van camızı gibi semiz olmuştur ki on nefer hizmetçisi vardır. Bu sığırın pisliğini hizmetçileri saklayıp sığıra secde etmeye gelenlerin alınlarına parmaklarıyla sığır boku sürüp gider. Bu kıyafetle pazarda çekinmeden gezerler, garip seyirliktir.